Şecere-i Terakime’de +{Dın} Durum Biçim Birimini Yükleyen Eylemler ve Anlamsal Rolleri

Authors : Gamze Ince

Pages : 172-194

Doi:10.29000/rumelide.1454372

View : 46 | Download : 74

Publication Date : 2024-03-21

Article Type : Research Paper

Abstract :Bağımlı biçim birimlerden bir ad işletimi olan +{DIn} durum biçim birimi için geleneksel dil bilgisinde ayrılma, çıkma, uzaklaşma, ablatif, kimden hâli terimleri de kullanılmaktadır. Bu biçim birim Tümce içinde sadece söz dizimsel değil, anlamsal ilişkiler de kurar. Bu çalışmada, +{DIn} durum biçim biriminin eylem ile ad arasında kurduğu morfosentaktik bağ üzerinde durulmuştur. Üyelerine +{DIn} durum biçim birimi yükleyen eylemler ve üyelerin mantıksal yapıda yüklendikleri anlamsal roller tespit edilmeye çalışılmıştır. Üye yapısı (argument structure), durum dil bilgisi (case grammar) ve anlamsal roller (semantics roles), Yönetim Kuramı (Goverment Theory) gibi dil bilimsel yaklaşımlardan faydalanılmıştır. Üyelerine +{DIn} durum biçim birimi yükleyen 58 eylem tespit edilmiştir. Tespit edilen eylemler, Ebu’l-Gazi Bahadır Han’ın Şecere-i Terakime adlı eseri taranarak elde edilmiştir. Eserde +{DIn} durum biçim birimini yüklenen üyeler 8 farklı anlamsal rol yüklenmiştir. Bu roller sayısal olarak çoktan aza doğru kaynak (33), sebep (18), güzergâh (9), süre (7), materyal (3), karşılaştırma (4) araç (1), söyleyen (1) biçiminde sıralanabilir. Eylemlerin üyelerine en fazla yüklediği anlamsal rol kaynak rolüdür. Ayrıca eylemleri +{DIn} durum biçim birimini yükledikleri üyelerine birden fazla anlamsal rol yüklemişlerdir. Sadece yüzey yapıdan hareketle gerçekleştirilen söz dizimi çalışmalarında kimi dilsel yapılar açıklığa kavuşturulamamaktadır. Oysa bu yapıların mantıksal yapıdan da yararlanılarak yapılan çalışmalarla çözümlenebileceği düşüncesindeyiz. Bu tür çalışmaların dil öğretiminde tümce ve eylem öbeklerinin hızlı ve kolay öğretilmesini sağlayacağı kanısındayız.
Keywords : DIn Durum Biçim birimi, Söz dizimi, Anlamsal Roller, Şecere i Terakime, Çağatay Türkçesi