Ehl-i sünnet Akîdesi ve İtikadî Mezhepler Bağlamında Ali el-Ḳārî’nin Ḍavʾü’l-meʿâlî fî şerḥi Bedʾi’l-emâlî Adlı Eseri

Authors : Zeynep Alimoğlu Sürmeli

Pages : 190-227

Doi:10.18498/amailad.1546801

View : 138 | Download : 95

Publication Date : 2024-12-30

Article Type : Research Paper

Abstract :İslam ilim geleneğinde şerhler, önemli bir yekûn tutmaktadır. Çeşitli ilmî tartışmaların şerh yazım geleneğinin doğmasındaki etkisi kabul edilmekle beraber şerh yazım geleneği, genellikle ilmî ve fikrî donukluğun yansıması olarak görülmüştür. Bununla beraber şerh çalışmaları, bazı etki ve sonuçlar da doğurmuştur. Bu sonuçlardan biri ise genellikle muhtasar metinler hakkında kaleme alınan şerhlerin bir mezhebin yaklaşımını merkeze alması ve konuları detaylandırması gibi nitelikleri nedeniyle ilgili çevrelerde büyük bir önem görerek öğrenim faaliyetlerinde kullanılmış olmasıdır. Kendisine büyük bir önem atfedilen ve hakkında pek çok şerh çalışması yapılmış olan Ali b. Osman b. Muhammed el-Ûşî’nin (öl. 575/1179) el-Emâlî adlı kasidesi sözünü etmiş olduğumuz eserlerden biridir. el-Emâlî, uzun yıllar Ehl-i sünnet akidesinin formülasyonu olarak kabul görmüş ve medreselerde okutulmuştur. Makalemizin konusu, el-Emâlî’nin önde gelen şerhlerinden biri olup Ali b. Muhammed Nûruddîn el-Herevî el-Ḳārî (öl. 1014/1605) tarafından kaleme alınmış olan Ḍavʾü’l-meʿâlî fî şerḥi Bedʾi’l-emâlî adlı eserdir. Tespit edilebildiği kadarıyla Ḍavʾü’l-meʿâlî adlı eser, İslam mezhepleri açısından incelemeye konu olmadığı gibi Ali el-Ḳārî’nin el-Emâlî şerhi üzerinden geleneğe getirmiş olduğu yorum da incelenmemiştir. Bu nedenle yapılacak olan çalışmanın literatüre katkı sağlayacağı düşünülmektedir. Bu makalede, Hanefî bir fakîh olan Ali el-Ḳārî’nin Ḍavʾü’l-meʿâlî adlı eserinde Ehl-i sünnet akîdesine yönelik savunusu ve Ehl-i sünnet’e muhalif olan gruplar ile ilgili aktarımlarının incelenmesi amaçlanmıştır. Ayrıca Ali el-Ḳārî’nin Sünnî mezhepler arasında tartışma konusu olan ihtilaflı meselelere yaklaşımının aydınlatılması hedeflenmiştir. Böylece Hanefî kimliği hususunda şüphe olmayan Ali el-Ḳārî’nin Ehl-i sünnet kelam ekollerine yaklaşımı aydınlatılmaya çalışılmıştır. Araştırmada Ali el-Ḳārî’nin Ḍavʾü’l-meʿâlî’de Ehl-i sünnet’in fıkhî ve kelamî ekollerine ve bu ekollerin önde gelen temsilcilerine yönelik atıfları incelenerek tevhîd, nübüvvet ve ahiret inancı konusundaki görüşleri tespit edilmeye ve böylece Ali el-Ḳārî’nin gelenek içerisindeki konumu aydınlatılmaya gayret edilmiştir. Bunun yanında bazı konularda, Ali el-Ḳārî’nin Ehl-i sünnet’e muhalif görüşleri ile temayüz eden gruplarla ilgili aktarımları ve söz konusu gruplara yaklaşımı da mercek altına alınmıştır. Araştırmada, Mâhir Edîb Habbûş’un üç ayrı yazma nüshayı esas alarak Ḍavʾü’l-meʿâlî’yi tahkik ettiği çalışması kullanılmıştır. Ayrıca çalışmada, Ḍavʾü’l-meʿâlî’nin II. Abdülhamit döneminde Hüseyin Hüsnü Efendi tarafından gerçekleştirilen Mirʾâtü\\\'l-akâid isimli Osmanlıca çevirisinden de yararlanılmıştır. Böylece önemli hususlarda iki eser karşılaştırılmış ve kapalı lafızların doğru anlaşılıp anlaşılmadığının kontrolü sağlanmıştır. Ali el-Ḳārî, şerhinde Ûşî’nin çizmiş olduğu genel çerçevenin dışına pek çıkmamaktadır. Şerhe genel olarak Hanefî bir yaklaşımın hâkim olduğu söylenebilirse de şârih, Sünnî fırkalar arasında ihtilaf konusu olan meseleleri, tâlî meseleler; bu meselelerdeki farklı yorumları ise lafzî veya itibarî farklılıklar olarak yorumlayarak Sünnî fırkaların görüşlerini telif etmeye çalışmaktadır. Bunun yanında Ali el-Ḳārî’nin ihtilaflı konularda tercihini belirtmekten geri durmadığı görülmektedir. Müteşabih ayetlerin te’viline yönelik tavrı ile selef âlimlerinin tutumunu sergileyen Ali el-Ḳārî, halku’l-kur’ân konusundaki görüşleri nedeniyle Hanbelîleri, Ehl-i hakk kapsamı dışında tutmaktadır. Ayrıca o, fiilî sıfatlar konusu ile tekvîn-mükevven ilişkisi hususunda Mâtürîdîlerin yorumunu tercih etmektedir. Tevhîd konusunda Mâtürîdî mütekellimlerden söz etmeyen Şârih Ali el-Ḳārî, bu konuda ana muhatabı olan Muʿtezile’ye yönelik eleştirilerini genellikle selef âlimleri ile Eşʿarî âlimler üzerinden yürütmektedir. Ayrıca eserde Cehmiyye, Kerrâmiyye, Havâric ve Şîa gibi grupları da muhtelif konularda Ehl- i sünnet’e muhalif olan gruplar olarak zikretmektedir. Ancak bu gruplara yönelik eleştirileri, Muʿtezile eleştirisinin gölgesinde kalmaktadır. Ali el-Ḳārî’nin Ḍavʾü’l-meʿâlî adlı eserinde, genel itibari ile gelenekçi bir tutum sergilediği söylenebilirse de eser, Sünnî fırkalardan tek bir fırkanın görüşlerinin savunusu mahiyetinde değildir.
Keywords : İslam Mezhepleri Tarihi, Ehl-i sünnet, el-Emâlî, Ali el-Ḳārî, Ḍavʾü’l-meʿâlî fî şerḥi Bedʾi’l-emâlî.