Recai-zâde Mahmud Ekrem’in Uyarlama Oyunu “Atala Yâhut Amerika Vahşîleri”ndeki Kişilerin Psikanalitik Çözümlemesi

Authors : Büşra Boza, Mümtaz Sarıçiçek

Pages : 157-173

Doi:10.59304/ijhe.1635598

View : 77 | Download : 37

Publication Date : 2025-04-30

Article Type : Research Paper

Abstract :On dokuzuncu yüzyılın ortalarından itibaren gelişmeye başlayan edebiyat bilimi, konusunu insandan aldığı için psikolojiyle iç içedir. Modern psikolojide Sigmund Freud’un bilinçaltını keşfetmesiyle başlayan psikanaliz çalışmaları, Carl Gustav Jung, Alfred Adler, Jacques Lacan gibi ünlü psikiyatrların teorileri ile gelişmiştir. Başlarda tıp ve psikoloji çerçevesinde yürütülen psikanaliz, zamanla edebiyatın çalışma alanına girmiş; edebiyat bilimciler estetik değer araştırması olan metin çözümlemelerinde psikolojinin verilerinden yararlanma imkânı bulmuştur. Analitik psikolojiye farklı bir bakış açısı getiren İsviçreli psikiyatrist Carl Gustav Jung’un, “ilkörnek” (archetyp) ve “psikolojik tip” kuramları hem psikolojide hem de edebiyat biliminde yeni yollar açmıştır. Jung’un üzerinde çalışmalar yaptığı “ilkörnek” kavramı, insan zihninin en karanlık bölgesi olan ortak bilinçdışındaki ilk imgeler olarak tanımlanmaktadır. Din, dil, ırk farkı gözetmeksizin bütün insanlarda kendiliğinden var olan ilkörnekler, hayatı anlamak ve anlamlandırmak için büyük bir yarar sağlamaktadır. İlkörnek kuramının edebiyat biliminde kullanılmasıyla ortaya çıkan “ilkörneksel eleştiri”, “psikanalitik inceleme”nin önemli bir kolu hâline gelmiş; edebî eserin derin yapısını kavrama ve evrensel düzeyde estetik değer yargılarına ulaşma imkânı vermiştir. “Psikolojik tip” (Jung tipolojisi) kuramında, bilinci kavrama ve aydınlatma amacı güden Jung, bilincin “duyum”, “düşünce”, “duygu” ve “sezgi” olarak dört işlevinden söz etmektedir. Bu dört işlevin bilinç düzeyinde belirmesiyle “içe kapanık” ve “dışa yönelik” biçiminde iki temel tutumun ortaya çıktığını söyleyen Jung, bunların dört işlevle birleşmesiyle sekiz psikolojik tipin oluştuğunu anlatır. Bu kuramın edebî eserlerdeki şahısları incelenme amacıyla kullanılması gittikçe yaygınlaşmaktadır. Edebî metne bu bağlamda yaklaşmak şahıs kurgulamalarının okur üzerinde bıraktığı etkinin yönlerini ve değerlerini kavramada işe yaramaktadır. Bu çalışmada, Tanzimat döneminin öncü yazarlarından olan Recaî-zade Mahmut Ekrem’in uyarlama oyunu Atala yâhut Amerika Vahşîleri’nin şahıslar kadrosu “psikolojik tip” ve “ilkörnek” kuramı esas alınarak çözümlenmiştir. Bu inceleme doğrultusunda oyunda yer alan kişilerin içe kapanık duygusal, dışa yönelik duyumsal ve içe kapanık sezgisel olmak üzere üç farklı tipte olduğu gözlemlenmiştir. Ayrıca şahıslar kadrosunda ilkörneksel benlik kurgulamasına göre “bakire” “savaşçı” “gölge” ve “yaşlı bilge”ye rastlanmıştır. Oyunun asıl kahramanı Atala’nın dinî hassasiyeti ve trajedisiyle içe kapanık duygusal; Şaktaş’ın cesareti, vefası, fedakârlığı aynı zamanda doğa sevgisiyle dışa yönelik duyumsal bir tip olduğu tespit edilmiştir. Oyunda aktif olarak rol almasa da karşı güç işleviyle asıl kahramanları engellemeye çalışan Simagan’ın gölgesini aktif biçimde kullandığı, dışa yönelik duyumsal bir tip olarak acımasızlığı ve vahşiliğiyle etrafındaki insanlara zarar verdiği gözlemlenmiştir. Son sahnede ortaya çıkan Misyoner’in ise yardımcılık işleviyle Atala ve Şaktaş’a yol gösterdiği aynı zamanda yazarın iletmek istediği tematik mesajın taşıyıcılığını yaparak okuyucuyu/seyirciyi eğitmek amacında olduğu görülmüştür.
Keywords : Recai-zâde Mahmud Ekrem, Atala yâhut Amerika Vahşileri, tiyatro, metin tahlili, psikolojik tip, ilkörnek (arketip)