Erken Dönem Azerbaycan Aydınlanmasında (Maarifçiliğinde) “İslam” Algısı ve “Ötekilik” Muhtevası

Authors : Rameş Rzayev

Pages : 686-727

Doi:10.24186/vakanuvis.1321541

View : 22 | Download : 43

Publication Date : 2024-03-30

Article Type : Research Paper

Abstract :Azerbaycan’da Aydınlanma olgusunun teşekkülüne ilişkin Çarlık Rusyası politikalarının ne derecede belirleyici olduğu tartışmaları çalışmamızda sorgulanmaktadır. Çarlık Rusyası’nın hegemonik etkisiyle sürdürülen 19. yüzyılın ikinci yarısı yapısal ve kuramsal dönüşümler Azerbaycan maarifçiliğinde farklı bir korelasyonu karşımıza çıkmaktadır. Doğu ve Batı ayrımı bağlamında gerçekleşen Maarifçilik akımı Azerbaycan tarihinde karmaşık ve gergin bir döneme tesadüf etmiştir. Tahakküme dayalı ve “öteki” prosedürü çerçevesinde dizayn edilmeye çalışılan Azerbaycan toplumu, sosyal-kültürel ve siyasi-ekonomik hayatta “tektipli” modelleme işlemine tabi tutulmuştur. Maarifçilik akımı Azerbaycan toplumunun maruz kaldığı asimilasyon ve entegrasyon yaklaşımlara karşı direnişte Çarlığın hegemonik diktasını aşamadığı söylenebilir. Yeni bir toplum inşa etme tartışmalarında entelektüellerin (maarifçilerin) tutumu çalışmamızın temel problematik konularından biridir. Bu noktada maarifçiliğin arka plan formülasyonunun tam olarak neden ibaret olduğu problemi, çözüme muhtaç konulardandır. Çarlık Rusyası’nın Azerbaycan’a dönük Avrupamerkezçi (“medenileştirme” veya “domestikasiyon”) politikalarında “Türk-Müslüman” kimliğini yozlaştırmadan ibaret olduğu tespiti, hegemoniya denkleminde kendini açığa çıkarmaktadır. “Yeni” kimliğin bir model olarak sunulması ya da tasarlanması noktasında dönem maarifçilerinin (Mirza Kâzım Bey, Abbaskulu Ağa Bakıhanov, Mirza Şefi Vazeh, İsmail bey Gutgaşınlı ve Mirza Fetali Ahundov) görüşleri ve tavırları Avrupamerkezçi Aydınlanma düşüncesinin ideolojik ve kültürel etkileriyle dogma haline getirilmiştir.
Keywords : Azerbaycan, İslam, Maarifçilik, Modernleşme, Ötekilik