4./10. yy’da Zeydî-Mu‘tezilî Düşüncede Arazlar: İbnü’d-Dâî ve Ḥaḳāʾiḳu’l-aʿrâż Risâlesi (İnceleme ve Tahkik)

Authors : Yusuf Arıkaner

Pages : 8-35

Doi:10.54893/vanid.1527678

View : 172 | Download : 141

Publication Date : 2024-12-15

Article Type : Research Paper

Abstract :Teşekkül dönemlerine kadar uzandığı iddia edilen Zeydîlik ile Mu‘tezilîlik arasındaki etkileşim, Zeydî âlimlerin Bağdat’ta Mu‘tezilî düşünceyi yoğun şekilde ve müfredatın bir parçası olarak doğrudan Mu‘tezilî kelâmcı Ebû Abdillah el-Basrî’den okumalarıyla gerçekleşmiş ve özellikle Mu‘tezile’nin Basra ekolü, Taberistan/Hazar Zeydîleri’nin kelâmî düşüncelerinde etkili olmuştur. Bu süreçte, Müeyyed-billâh Ahmed b. el-Hüseyn el-Hârûnî ile Nâtık-bilhak Ebû Tâlib Yahyâ b. el-Hüseyn gibi Zeydî âlimler Bağdat’ta Mu‘tezilî kelâmcı Ebû Abdillah el-Basrî’den ders almıştır. Yine aynı süreçte Ebû Abdillah el-Basrî’den kelâm okuyan ve onunla müzakerelerde bulunan Zeydî âlimler içerisinde, Zeydî-Mu‘tezilî etkileşimin takip edilebileceği önemli simalardan biri olan İmâm Mehdî-lidînillah Ebû Abdillah İbnü’d-Dâî el-Hasen de yer almaktadır. Klasik kaynaklarda, gerek siyasi hayatı gerekse ilmî faaliyetleri hakkında detaylı bilgiler bulunan İbnü’d-Dâî, kelâm ve fıkıh alanında birçok eser telif etmiş, ancak Zeydî-Mu‘tezilî eserlerin yer aldığı bir mecmuanın keşfiyle İbnü’d-Dâî’ye aidiyeti tespit edilen Ḥaḳāʾiḳu’l-aʿrâż risâlesi dışında eserlerinin çoğu günümüze ulaşmamış veya kaybolmuştur. İbnü’d-Dâî günümüze ulaşan tek eseri Ḥaḳāʾiḳu’l-aʿrâż’da, farklı kriterler üzerinden arazları tasnif ederek sonraki dönem Mu‘tezilî kaynaklarda arazlara dair yapılan taksimler ve değerlendirmelere mutabık bir şekilde arazların hakikatlerini ve hallerini ele almıştır. Oldukça ayrıntılı araz taksimleri barındıran bu eser, konu hakkında kaleme alındığı bilinen nadir eserlerindendir. Bu eserin yayımlanması, hem ilgili dönemdeki Zeydiyye-Mu‘tezile etkileşiminin aydınlatılması hem de erken dönem kelamının varlık anlayışının daha iyi anlaşılması adına önem arz etmektedir. Bu çalışmada İbnü’d-Dâî’nin Ḥaḳāʾiḳu’l-aʿrâż risâlesinin incelemesi ve tespit edilen üç farklı yazma nüshası kullanılarak tahkikli neşri sunulacaktır. Kelamın en temel konularından biri olan arazlara dair bu eserin yayımlanması Zeydiyye-Mu‘tezile’nin bütüncül kelâm sistemlerinin anlaşılmasına katkı sunacaktır. Bu eserin yayımlanmasıyla 4./10. yy’da arazlar konusu özelinde Zeydiyye-Mu‘tezile etkileşiminin oldukça yoğun olduğu göz önüne serilmiş olacaktır.
Keywords : Kelâm, Mu‘tezile, Zeydiyye, İbnü’d-Dâî, Ḥaḳāʾiḳu’l-aʿrâż.