ÇATI KATEGORİSİNE DİLBİLİMSEL BİR YAKLAŞIM: ÖZBEKÇE ÖRNEĞİ

Authors : Işıl AYDIN ÖZKAN

Pages : 34-43

Doi:10.33692/avrasyad.1035623

View : 22 | Download : 12

Publication Date : 2021-12-20

Article Type : Research Paper

Abstract :Çatı, tümcede yönetici konumunda olan eylemlerle, eylemlerin yönettikleri çekirdek katılanlar olarak nitelendirilen özne ve nesne arasındaki anlamsal, sözdizimsel ve edimsel işlevleri ifade eden bir dilbilgisi kategorisidir. Bu anlamda, çatıyla ilgili süreçler, dillerde, sözcüklerin yeniden biçimlenmesini sağlayan ve tümcesel yapıda çeşitli değişikliklerin olmasına sebep olan evrensel özellikler sergilerler. Geleneksel dilbilgisinde bu kategorinin işlevleri; eylemin sözlüksel kütüğünde, katılanlarında ve tümcenin sözdizimsel yapısında yarattığı değişiklikler, yalnızca biçimbilgisel işaretleyicileri bağlamında, başka bir deyişle sınırlı bir şekilde ele alınır. Bu kategori altında incelenen süreçlerin, tümcede yönetici konumunda olan eylemin bildirdiği iş, hareket ya da olayın gerçekleşebilmesi için katılanlara yüklediği anlamsal üst ve alt roller, bu yapıların derin yapıdan yüzey yapıya taşınımı, dönüşümü gibi durumlar göz ardı edilir. Aynı zamanda çatı ile ilgili süreçlere maruz kalan ögelerin sözdiziminde hangi pozisyonlara neden yerleştiği konusu fazla incelenmez. Türk dillerinde yüklemcil eylemler göz önünde bulundurulduğunda çatıyla ilgili ettirgenleşme, edilgenleşme gibi süreçlerin çoğunlukla eylem kök ya da gövdesine eklenen biçimbirimler aracılığıyla gerçekleştiği görülür. Bu durum, tümcesel yapıda eylemin gerektirdiği çekirdek katılan sayısını olduğu kadar bu katılanların seçme sınırlılıklarını, anlamsal rollerini ve bu rollerin alt işlevlerini de etkiler. Bu çalışmada ise çatı kategorisini oluşturan süreçler anlambilimsel ve sözdizimsel işlevler göz önünde bulundurularak Özbekçe örneği üzerinden açıklanacak, kategorinin Özbekçedeki biçimbilgisel işaretleyicilerine de kısaca yer verilecektir
Keywords : Çatı, Özbekçede Çatı, Eylemde Çatı, Çatı Kategorisi, Özbekçe