ÖZBEKÇEDE ÖN EK OLAN YA DA ÖN EK OLARAK KULLANILAN UNSURLAR

Authors : Tugba Bilveren

Pages : 101-120

Doi:10.33692/avrasyad.1465694

View : 37 | Download : 24

Publication Date : 2024-09-15

Article Type : Research Paper

Abstract :Tarihî gelişim seyri içinde farklı kültürel çevrelerin etkisiyle değişimler yaşamış olan Türk dili, yabancı unsurların dile girmesiyle sadece söz varlığı olarak değil söz yapımı konusunda da bu kültürlerin etkisinde kalmıştır. Doğrudan Çağataycaʻnın temsilcisi olan Özbekçe; Tacikçe, Arapça ve Farsçaʻnın büyük oranda etkilediği Türk lehçelerindendir. Yapısı gereği sondan eklemeli bir dil olan Türk dilinde ön eklerle türetim yapılmaz. Ancak alla-, bad-, ba-, bar-, be-, bo-, no-, ser-, ham, kam, xush, gʻayri ile türetilen sözcüklerin Özbekçenin söz varlığında yer aldığı görülmüştür. Söz yapımında kullanılan bu ön ekler, Özbekçenin etkileşim halinde olduğu özellikle Tacikçe ve Farsçadan dile giren gramatikal unsurlardır. Örneğin badavlat ⁓ davlatli (zengin, müreffeh), baquvvat ⁓ quvvatli (kuvvetli, güçlü) gibi sözcükler Tacikçeden dile giren ba- ön ekiyle türetilmiş ve -li ekinin görevlerini üstlenmiştir. İsimlere getirilen bu ön ek sahip olma anlamı taşır. Aynı şekilde inkâr ve olumsuzluk bildiren no- ön eki isimlerden önce getirilerek noumid (ümitsiz), nohaq (haksız), notinch (huzursuz) gibi sözcükler türetir. Bu ek Özbekçede -siz ekine karşılık gelir. Ya da ser- ön ekiyle türetilmiş olan sersuv (sulak, sulu), sershovqin (gürültülü), serhosil (yüksek verimli) gibi sözcükler bolluk, çokluk anlamı taşır. ser- ön eki üzerine getirildiği ismin miktarı ile ilgili bilgi verir. Bu ön ek Özbekçede –li ve –dor eklerinin görevini üstlenir. Özbekçede ek olma özelliği gösteren bu unsurlardan bazılarının birer sözcük olduğu da görülür. Çalışmamızda Özbekçe söz yapımına dâhil edilen ve bu yabancı unsurlarla türetilen sözcüklerdeki anlam özellikleri ele alınacaktır.
Keywords : Ön ek, Özbekçe, söz yapımı, türetim ekleri