Dünyada ve Osmanlı’da Zorunlu Çalıştırma: “Amele-i Mükellefe” Uygulaması ve Tarihsel Gelişimi

Authors : Yakup AKKUŞ, Kadir YILDIRIM

Pages : 507-546

View : 15 | Download : 4

Publication Date : 2017-01-01

Article Type : Research Paper

Abstract :Dünyada ve Osmanlı İmparatorluğu’nda yollarda zorunlu çalıştırmayı ele alan bu makalede, spesifik olarak Osmanlı’daki Amele-i Mükellefe uygulaması karşılaştırmalı bir bakışla analiz edilmiştir. Yollarda zorunlu çalıştırma, eski çağlarda Mısır, Mezopotamya, Roma ve Çin’de, sonrasında Aztek ve İnka toplumlarında, Ortaçağdan itibaren Avrupa devletleriyle bu devletlerin Asya, Amerika ve Afrika’daki sömürgelerinde ve modern dönemde Kuzey Amerika’da uygulanmıştır. Uygulamanın Osmanlı’daki biçimi olan ve sivil halkın yollarda zorunlu olarak çalıştırılması anlamına gelen Amele-i Mükellefe uygulaması ise 1862 yılında başlamış ve 1952 yılında son bulmuştur. Araştırma kapsamında daha çok Osmanlı dönemindeki uygulamalara odaklanılmıştır. Bunun sebebi Amele-i Mükellefe uygulamasının esas olarak bu dönemde kurumsallaşmış olması ve Osmanlı çalışma ve maliye tarihi yazınlarında ayrıntılı ve karşılaştırmalı analizlerin yetersiz olmasıdır. Makalede Amele-i Mükellefe uygulamasının zamanla geçirdiği değişiklikler, konu olduğu büyük yolsuzluklar ve uygulamayı iyileştirmek için yapılan yasal düzenlemeler etraflıca irdelenmiştir. Bunun yanında dünyadaki uygulamalar ile Amele-i Mükellefe uygulaması; amaç, gerekçe, işleyiş, gelişim ile uygulama birimleri ve sonuçları gibi kriterler dikkate alınarak karşılaştırılmıştır. Osmanlı merkez idaresi için halkın yollarda zorunlu çalıştırılmasının en önemli meşruiyet kaynağını yararlanma ilkesi oluşturmuştur. Aynı ilkenin Osmanlı’nın çağdaşı olan bazı Avrupa devletlerinde de göz önüne alındığı tespit edilmiştir. Ayrıca, Osmanlı İmparatorluğu’nun doğu ve batı vilayetleri arasındaki refah farklılığının Amele-i Mükellefe uygulamasına etkisi tartışılmış ve uygulamanın Avrupa devletlerinin aksine gelir dağılımını dikkate almayan özellikleri ortaya konmuştur. Diğer yandan Avrupalı devletlerin sömürgelerinde zorunlu çalıştırma uygulamalarını gelir dağılımını dikkate almadan 20. yüzyılın ortalarına kadar sürdürdüğü görülmektedir. Amele-i Mükellefe uygulaması kapsamında, halka bedenen çalışma yanında, bazı dönemlerde yapılan düzenlemelerle, “tarik yol bedeli” adı altında, belirli miktarda para ödeyebilme alternatifi de sunulmuştur. Bu çalışmada Amele-i Mükellefe uygulaması vergilendirme kapsamında değil; merkezi idarenin esas amacı ve diğer kriterler göz önüne alınarak zorunlu kamu hizmeti kapsamında ele alınmıştır. Makalede, 1910 yılında alınan kararla bedenen çalışma şartının kaldırılıp sadece tarik bedelinin tahsil edilmeye başlanmasının bu uygulamaya vergi hüviyeti kazandırdığı öne sürülmüştür
Keywords : Amele i Mükellefe, Zorunlu Çalıştırma, Osmanlı, Avrupa Emek Tarihi, Tarik Bedeli, Angarya