Extracting A Social Type From Divan Poetry: The Example Of The Geda

Authors : Alper GÜNAYDIN

Pages : 109-142

Doi:10.30767/diledeara.1091549

View : 14 | Download : 7

Publication Date : 2022-03-23

Article Type : Research Paper

Abstract :Evsiz, dilenci ve kimsesi olmayan gibi sıfatlar gedâyı tanımlamaktadır. Divan edebiyatında çok sık referans yapılan tiplerden biri olan gedâ, Nevâyî’nin Çağatay Türkçesi ile yazılmış dört divanında da kendine geniş bir yer bulur. Pek çok divan şairi gibi Nevâyî’nin de kendini gedâ olarak tanımlaması ve divanlarındaki en fazla atıf yapılan birkaç tipten biri olması gibi nedenlerden dolayı gedâ, oldukça dikkat çekici bir konumdadır. Bu çalışmada, doktora tez çalışmamızda tespit edilen 150 küsür tipten yalnızca biri olan gedâ ele alınmaktadır. Çalışmada, gedâ tipinin şiirlerde edebî olarak nasıl geçtiği ortaya konulurken tezde tüm tiplere uygulanan sosyolojik şablonun bir tanıtımının yapılması da amaçlanmıştır. Nevâyî’nin divanlarındaki tüm şiirler taranarak elde edilen veri incelendiğinde gedânın kim olduğu, gündelik hayatı, kılık kıyafeti vb. pek çok konu tespit edilebilmektedir. Bu meselelere ek olarak bir kişinin neden gedâ durumuna düştüğü, toplumun gedâya nasıl baktığı, gedânın sosyal tabakalaşmadaki yeri ve diğer sosyal tiplerle olan ilişkisi gibi daha derin sosyolojik noktalar da açık bir biçimde ortaya konulabilmektedir. Şairin bazen teşbih, tezat veya istiareler yoluyla dolaylı olarak bazen de doğrudan tasvir ederek bir gedâ profili resmettiği görülür. Bu işlem, edebiyatta “karakterizasyon” sosyolojide ise “kategorizasyon” olarak adlandırılmaktadır. Şiirlerin sosyolojik bir çerçeve ile incelenmesi hem edebiyattaki karakter kullanımının daha iyi anlaşılmasına hem de edebiyatın sosyal hayatla nasıl ve ne kadar bağlantılı olduğunu anlamamıza katkı sağlayacaktır. Edebiyattaki “tip” kavramı ile sosyolojinin “sosyal tip” kavramlarının benzerliği uygulamalı olarak gösterilecek; “tematik sözlük” hazırlamanın, bir edebî eserdeki karakter veya sosyal tipleri tespit etmedeki işlevselliği ortaya konulacaktır.
Keywords : Divan Şiiri, Nevâyî, Karakterizasyon, Çağatay, Timurlular, Sosyal Tip, Tip Karakter, Epitet