Alâaddîn el-Kirmânî’de İbn Sînâcı Nefs Anlayışının Ekberî Dönüşümü: Özgün Bir Nefs Teorisi

Authors : Enes Taş

Pages : 1151-1175

Doi:10.37697/eskiyeni.1464750

View : 150 | Download : 181

Publication Date : 2024-09-30

Article Type : Research Paper

Abstract :Timurlu hükümdarı Hüseyin Baykara (salt. 1470-1506) döneminde yaşayan ve Molla Câmî çevresine mensup ve aynı zamanda Fatih Sultan Mehmed (salt. 1451-1481) ve II. Bayezid’e (salt. 1481-1512) eser ithaf eden bir âlim olan Alâaddîn el-Kirmânî’nin hayatı hakkında fazla malumata sahip olmamakla birlikte eserleri üzerinden düşüncesini ele alma imkânına sahibiz. Dolayısıyla bu makale Kirmânî’nin üç eseri üzerinden nefs ve nefs-beden ilişkisine dair düşüncesinin gelişimini incelemeyi amaçlamaktadır. Başlangıçta rüya tabiri ilmini mevzu, mesâil ve mebâdîsini belirlemek suretiyle müdevven bir ilim haline getirmeyi amaçlayan Kirmânî, bu konuda telif ettiği el-ʿAşeratü’l-kâmile ile Levâmiʿu tenvîri’l-makâm fî cevâmiʿi taʿbîri’l-menâm adlı iki eserinde rüya tabiri ilminin mevzusu olarak İbn Sînâcı nefs anlayışını merkeze almıştır. Fakat aynı zamanda mensubu olduğu Ekberî geleneğin metodolojisini de eserlerinde İbn Sînâcı nefs anlayışıyla mezcetmiştir. Diğer taraftan Mesele min ilmi marifeti’n-nefs adlı risalesi onun “nefs-bedenin tek bir şey olduğunu” iddia ettiği -ve Kirmânî’nin yeni tespit edilen bir eseri olması bakımından makalenin ek kısmında tahkiğine de yer verdiğimiz- en dikkat çekici eseri olarak karşımıza çıkmaktadır. Zira Kirmânî risalede nefs ve bedenin soyut olma ve cisim olma şeklinde iki itibarla tek bir şey olduğunu zikretmek suretiyle Ekberî ayân-ı sabite, ruhlar âlemi ve duyulur âlem ayrımına dayalı varlık anlayışını İbn Sînâcı nefs-beden düalizmine uygulamaktadır. Bu sayede nefs ve bedenin mahiyetinden kaynaklanan güçlükleri çözmeyi amaçlamaktadır. Makalede Kirmânî’nin yukarıda mezkur eserlerindeki nefs görüşü, tedricî değişimini/gelişimini gösterebilmek için -gerçek telif sıralaması bilinmediğinden- içerik ve üsluba dayalı muhtemel telif sıralamasına göre incelenmiştir. Bununla birlikte onun nefse dair meşşâî çizgideki görüşleri İbn Sînâ ile, özgün nefs görüşü ise İbn Arabî-Molla Câmî’nin görüşleriyle mukayese edilmiştir. Son olarak bu makale Kirmânî’nin mevcut yegâne nüshaları Anadolu’da bulunan eserlerini gün yüzüne çıkarmak suretiyle, Herat okulu ve Molla Câmî çevresinin Osmanlı entelektüel hayatına katkılarını göstermeyi amaçlamaktadır.
Keywords : İslam Felsefesi, Meşşâî Gelenek, Ekberî Gelenek, Nefs, Alâaddîn el Kirmânî, İbn Sînâ, Abdurrahmân Câmî Molla Câmî