Kuvve-Fiil İlişkisi Bağlamında İbn Sînâ’da Hareketin Temellendirilmesi

Authors : İzzet Gülaçar

Pages : 285-308

Doi:10.37697/eskiyeni.1599631

View : 134 | Download : 58

Publication Date : 2025-03-25

Article Type : Research Paper

Abstract :Klasik dönem tabiat anlayışındaki genel kabule göre fizik âlemdeki varlıklar bir değişim (teğayyur) içerisindedir. Bu değişimi ifade etmek, fizik âlemde müşahede edilen söz konusu dinamizmi açıklamak ve anlamak için kevn, fesâd ve çalışmamıza konu edindiğimiz hareket kavramları kullanılmıştır. Hareket olgusu klasik dönem felsefe tasnifinde ṭabī‘iyyāt başlığı altında ele alınmış, değişime tabi olması yönüyle duyulur (maḥsūs) cisimler hareket bağlamında incelenmiştir. Ayrıca hareket, tabiî cisim için en genel araz olarak kabul edilmiştir. Bu cihetle cismin çeşitleri hareketin taşıyıcısını; cismin ontolojik karakteri hareketin ilke ve türlerini; muharrik, zaman ve mekân gibi hususlar da hareketin imkânına yönelik tartışmaları beraberinde getirmiştir. Hareket meselesi bu kavram ve problemler bağlamında hem kadim dönemde hem de İslâm felsefesinde tartışılmıştır. İslâm felsefesi içerisinde hareket düşüncesine yer veren isimlerden biri İbn Sînâ olmuştur. Konuyu felsefenin hiyerarşik yapısına uygun olarak fizik meselelerini ele aldığı ṭabī‘iyyāt başlığı altında detaylı bir biçimde ele alan İbn Sînâ, hareketi kuvve-fiil-yetkinlik temelinde tartışmıştır. Gözlemlenebilir tüm değişimleri bu felsefî arka plana dayandıran İbn Sînâ, bir değişim olarak kabul ettiği hareketi “kuvveden fiile tedrîci çıkış” şeklinde tanımlamıştır. İbn Sînâ, cisimdeki aşamalı ve tedrîci yani sürece dayalı, zamana yayılmış bir kuvveden fiile çıkış şeklinde tanımladığı hareketi, yalnızca bir fizik meselesi olarak değerlendirmemiştir. Hareketi hem Tanrı düşüncesi, Tanrı-âlem ilişkisi açısından metafiziğin; hem de eylem ve fiillerin ilkesi olması bakımından ahlâk ve klasik dönem psikolojinin anlaşılmasındaki belirleyici yönleri açısından da kapsamlı bir şekilde ele almıştır. Gerek hareket konusunun gerekse İbn Sînâ’nın hareket ve harekete ilişkin meselelere dair görüşlerinin geniş bir yelpazede olması meselenin sınırlı bir çerçevede ele alınmasını gerekli kılmıştır. Buna göre çalışmanın amacı, klasik fiziğin temel meselelerinden biri olan hareketi, İbn Sînâ’nın kuvve-fiil-yetkinlik sınırları içerisinde nasıl temellendirdiğini ele almaktır. Bu minvalde İbn Sînâ’nın kuvve, fiil ve yetkinlik kavramlarına yaklaşımı, kuvveden fiile intikâlin mahiyeti, buna bağlı olarak da bir değişimi hareket kılan temel unsurun ne olduğu ele alınmıştır. Hareketin tanımı, mahiyeti ve imkânı hakkında genel bir çerçeve sunulmuştur. Çalışmanın hareket nosyonunun felsefî çerçevesini ve kavram ilgilerini göstermesi açısından alana katkı sağlayacağı söylenebilir.
Keywords : İslam Felsefesi, İbn Sīnā, Hareket, Kuvve, Fiil, Yetkinlik