Makro-Mikro Düzeylerde Edimbilim: Taha Abdurrahman ve Ahmed el-Mütevekkil Örneği

Authors : Hüseyin Çiçek

Pages : 23-47

Doi:10.52886/ilak.1516346

View : 3 | Download : 4

Publication Date : 2024-12-26

Article Type : Research Paper

Abstract :Bu çalışmada, edimbilimsel yaklaşımların iki farklı düzlemde kullanımı nasıl inceledikleri ve bu bağlamda edimbilimi Arap dünyasına tanıtan Taha Abdurrahman (1944-) ile Ahmed el-Mütevekkil’in (1944-) yaklaşımlarının nereye düştüğü ele alınmıştır. Edimbilimsel yaklaşımların çeşitliliği, temelde tanımlama sorunundan kaynaklanmaktadır. Genel olarak, edimbilim, kullanımı inceleyen bir disiplin olarak tanımlansa da hangi yönlerin bu incelemeye dahil olduğu konusu tartışmalıdır. Kimi araştırmacılar, edimbilimi oldukça geniş bir şekilde “kullanımı inceleyen disiplin” olarak tanımlar. Bu tanıma göre kullanım; kültür, dil, din, eğitim, bilgi felsefesi, toplum gibi birçok alanda incelenebilir. Bu, kullanımın makro düzeydeki yansımasıdır. Zira makro-pragmatik yaklaşımın hareket noktası, dil üstü ve birey dışı faktörlerin geniş pragmatik anlamlarda belirleyici bir rol oynadığı gerçeğidir. Makro-pragmatik yaklaşım örneklerinden biri ise Taha Abdurrahman’ın İslami pragmatik teorisidir. Edimbilimi Arap dünyasına ilk tanıtan kişilerden olan Abdurrahman, bu disiplini oldukça geniş ve bütüncül bir yaklaşımla ele alır. Abdurrahman’a göre edimbilim, dilbilimsel alanla sınırlı olmadığı gibi dilbilimin bir bileşeninden de ibaret değildir. Onun İslami pragmatik anlayışına göre iletişimsel ve etkileşimsel nitelikteki kullanım; dil, inanç ve bilgi alanlarında gerçekleşir. Bu üç bileşen, modüler İslami pragmatik alanı tamamlar ve bunların her birinin özünde eylem ve fayda yer alır. Abdurrahman’ın yaklaşımı, kullanımı sadece dilsel açıdan değil aynı zamanda epistemolojik, dini ve ahlaki ilkeleriyle İslam medeniyetinde dolaşımsal olan meta bir sistem açısından ele aldığı için makro-pragmatiktir. Buna göre edimbilim, sadece dilin kullanımı değil; aynı zamanda inancın ve bilginin kullanımını da içine alır. Her alanın kullanımı ise birbiriyle ilişkili ancak farklı şekilde gerçekleşir. Öte yandan edimbilimsel incelemenin diğer kutbunda yer alan mikro yaklaşım, birey dışındaki geniş faktörlerden ziyade bireysel, bilişsel ve dilsel faktörlere odaklanır. Kullanımın dilsel boyutta analiz edilmesi noktasında bu yaklaşımın önemli katkıları vardır. Zira birey dışındaki meta faktörlerin görece az olduğu sözcelerde dilsel bağlamın incelenmesi, mikro düzeydeki bir yaklaşımı gerektirir. Bu yaklaşımda edimbilim, dil ve bağlam arasındaki dilbilgiselleştirilmiş ilişkileri inceleyen disiplin tanımına uygun düşmektedir. Bu noktada yine Faslı dilbilimci Ahmed el-Mütevekkil’in yaklaşımı iyi bir örnektir. Mütevekkil, İşlevsel Dilbilgisi kuramının metodolojik ilkelerinden olan tipolojik ve edimbilimsel yeterlilik ilkeleri gereği birçok dile uygulanma imkânı olan kuralları, özellikle de edimbilimsel işlevleri, Arap diline derinlemesine uygular. Edimbilimsel yaklaşımın özü olan kullanım incelemesi, her türlü bağlamsal faktöre duyarlı olmakla birlikte doğası gereği yapısal dile mesafeli olduğu yanılgısına yol açabilir. Bu yanılgıyı kırmaya çalışan Mütevekkil, yapısal Arapçanın edimbilimsel yönünü en ince ayrıntısına kadar ele alır. Mütevekkil, dilsel yapı üzerindeki edimbilimsel incelemesini oldukça dar yani mikro düzeyde gerçekleştirir. Dilbilgisel kullanımı bazen o kadar mikro düzeyde inceler ki doğal dilden uzaklaşmakla eleştirilir. Kullanımın dilbilgisi düzeyinde incelenmesi için mikro-pragmatik yaklaşım uygun bir yöntem iken söylem düzeyinde veya kullanımın daha geniş alanlarında makro-pragmatik analiz daha uygundur. Ülkemizde, edimbilimsel yaklaşımla ilgili birçok teorik ve ampirik çalışma yapılmışsa da söz konusu iki yaklaşıma dair herhangi bir çalışma yapılmamıştır. İlgili boşluğu imkânlar ölçüsünde doldurma amacıyla kaleme alınan bu çalışma, edimbilimsel yaklaşımın iki yönünü, İslami makro-pragmatik ve Arapçanın dilbilgisel mikro-pragmatik örnekleminde ortaya koymaktadır. Buna göre kullanım incelemesinde tercih edilecek yaklaşımın, kullanımın hangi düzeyde inceleneceğine bağlı olması önem arz etmektedir.
Keywords : Arap Dili ve Belagati, Edimbilim, Makro-pragmatik, Mikro-pragmatik, Taha Abdurrahman, Ahmed el-Mütevekkil