Осмон Ёритқичлари Ва Олам Тартиби Ҳақидаги Ўзбек Мифологик Тизими

Authors : Shomirza Turdimov

Pages : 271-292

Doi:10.53791/imgelem.1505714

View : 39 | Download : 78

Publication Date : 2024-10-26

Article Type : Review Paper

Abstract :Мақолада ўзбек халқининг этник таркиби: қорлуқ, ўғиз, қипчоқ қабила бирлашмалардан иборатлиги, барча туркий халқларга тенг даражада алоқадорлиги, бу ҳолат ўзбек мифологияси, фольклорининг умумий даражасини, генезиси, тадрижий ривожи, воқе бўлиш тартибини белгилашда муҳимлиги айтилган. Аксар туркий халқлар мифологиясида бўлганидек ўзбек мифлари, мифологик сюжет ва образлари фольклор таркибида бадиий эстетик кўринишда яшаб келаётганлигига диққат қаратилган. Бу тизимнинг: бадиий эстетик – мифопоэтик – мифологик кўринишдаги тадрийжий йўли кўрсатилиб, уни англашда тизим ҳар жиҳатдан тикланиши, асосланиши лозимлиги белгиланган. Ўзбекларнинг коинотнинг тузилиш тартиби, жамики тирикликнинг яратилиши, яшаши мароми ва тақдир йўли ҳақидаги қадим эсхотологик мифларнинг туркий мифларига уйғун келиши таъкидлаб ўтилган. Ер сайёрасининг коинот тизимидаги ўрни ва Сомон йўли галлактикасидаги манзили, Сомон йўли галлактикасидаги энг ёрқин юлдузлар – Темир қозиқ, Оқбўзот, Кўкбўзот, Етти қорақчи, тарозилар-Қўл тароз, Пой тарзи ҳамда Ҳулкар ва Қамбар юлдузларнинг ўзаро муносабатини изоҳловчи айтим, афсоналар келтирилиб, яхлит Дунё тухуми ҳақидаги мифологик тизим кесимида таҳлил этилган. Мифологик мазмун образлар кетма кетилигида бор тирикликнинг тухум-уруғдан униб яна тухум-уруққа қайтиши кўрсатиб бериши билан аҳамиятли ва мифлар моҳиятида ифода топган илмий ҳақиқатлар, ҳаёт қонуниятининг рамз ва тимсоллардаги ифода топаётганини кўриши билан муҳимлиги айтилган. Мифлар моҳиятини ЭЗГУЛИК ва ЁВУЗЛИК кучлари орасидаги узлуксиз кураш ташкил этишини ва бутун борлиқ асосида ушбу кураш рамзий-тимсолий акс этганлигини фольклор намуналари мисолида баҳоланган. Мифлардаги рамз, тимсолларнинг адабиёт ва санъатдаги ифода усуллари, тилга уйғун келиши, лекин миф ҳеч қачон адабиёт, санъат бўлмаслиги аксинча, бу бадиий эстетик ҳодисалар учун вазифасини ўташи кўрсатиб ўтилган. Мақолада келтирилган аксарият манбалар ўзбек-умумтуркий мифологик олами ҳақидаги янги материаллар бўлиб илмий жамоатчилик ҳукмига илк бор тақдим этилмоқда.
Keywords : Mit, Mitoloji, Gök Miti, Dünya Yumurtası, Hayat Ağacı, Göksel Işıklar