Basra Mu‘tezilesi’nin Tabiat Anlayışında Ma‘nâ Kavramı

Authors : Mehmet Fatih ÖZEROL

Pages : 1-29

View : 20 | Download : 20

Publication Date : 2021-12-31

Article Type : Research Paper

Abstract :Bu makalede Mu‘tezile’nin tabiat anlayışında cisimlerdeki hareket gibi olgusal değişikliklerin meydana gelişinin izahı yapılırken kullanılan ma‘nâ kavramı ile ilgili görüşleri ele alınacaktır. Konu ile alakalı teorilerde ma‘nâ kavramının kullanımına dair geliştirilen kategorilerden iki tanesini değerlendireceğiz. Bu kategorilerden ilki, Behşemiyye’nin ortaya koyduğu tabiat teorisinde ma‘nânın, insanın meydana getirdiği fiillerde etken faktör oluşu hakkındadır. Diğer kategori ise ma‘nânın, araz kavramı yerine kullanılmasına ilişkindir. Her iki hususla ilgili Mu‘tezile’nin Basra ekolünün temsilcisi konumundaki Behşemîler’in görüşlerini aktaracağız. Bu görüşlerle birlikte Behşemiyye’den ayrışan Hüseyniyye’nin itiraz noktalarını ve değerlendirmelerini kritik edeceğiz. Ma‘nâ kavramı bağlamında ele aldığımız iki ekol arasındaki ayrışma, aynı zamanda Mu‘tezile’deki iç dinamiği anlama ve düşünce üretmedeki gayretlerine örnek olabilecek bir konudur. Mu‘tezile mezhebi insanın bir fail olarak fiillerini özgür iradesiyle gerçekleştirdiği yönündeki düşünce ile temayüz etmiştir. Mu‘tezile’nin insanın fiillerini meydana getirmesi meselesinde ona yaratma özelliğini atfetmesi eleştirilmiştir. Bu nedenle Behşemiyye ekolünde insanın fiillerini yaratmasının, Allah ile bir benzerliği gerektirmediğini ortaya koymak üzere ma‘nâ kavramına dayalı düşünce geliştirilmiştir. Meânî metodu olarak bilinen bu metoda göre cisimdeki değişiklikler insanın meydana getirdiği ma‘nâlar vasıtasıyla gerçekleşmektedir. İnsan tarafından meydana getirilen fiillerin (cisimdeki değişikliklerin) doğrudan yaratılması sözkonusu değildir. Bu düşünce ile yaratma konusunda Allah ile insan arasındaki temel farklılığa vurgu yapılmıştır. Meânî metodunun ana teması, Allah’ın kendi fiillerini yaratması ile insanın fiillerini yaratmasının aynı özellikte olmadığı yönündedir. Buna göre Allah fiillerini doğrudan yaratırken, insan ise fiillerini bir ma‘nâ vasıtasıyla meydana getirebilmektedir.
Keywords : Kelâm, Mutezile, manâ, Kevn, Etken