Doğu Türkistan Kazaklarının Enstrümantal Müzik Mirası

Authors : Ardabi Maulet, Kalybek Koblandin, Lora Tlegenova

Pages : 114-129

Doi:10.58242/millifolklor.1385194

View : 325 | Download : 156

Publication Date : 2025-03-19

Article Type : Review Paper

Abstract :Eski çağlarda Doğuda Tanrı Dağları, Altay, Tarbağatay, Sayan ve Dağları ile batı Karpat Dağları arasın-daki geniş coğrafyayı bugünkü Kazakların gelenek ve görenekleriyle doğrudan ilişkili çok zengin bir kültür mirası bırakan konargöçer ulusların yurt edindiği malumdur. Vaktiyle bu coğrafyaya İskitler veya Sakalar diye adlandırılan ulusların önderliğindeki topluluklar hâkim olmuştur. Bu topluluklar çeşitli kaynakların da belirttiği üzere MÖ üç ila birinci yüzyıllarda güçlü bir devlet kurmakla kalmamışlar, büyük bir kültürün temellerini de atmışlardır. Dolayısıyla Kazakların enstrümantal müziği ile millî çalgılarının tarihinin çok eski devirlere dayandığını anlamak güç değildir. Türk uluslarının ortak mirası, kültür ve tarihin birlikte gelişmesi sonucu oluşmuştur. Kazakların etnik oluşum süreci on beşinci yüzyılda tamamlanmasına karşın kendi kimli-ğini bulana değin kültür ögeleri ancak boylar üzerinden varlığını sürdürmüştür. On dördüncü ve on beşinci yüzyıllarda Sırderya havzasından Altay Dağları’na, Güney Ural bölgesinden Yedisu’ya değin uzanan Ak Orda topraklarını yurt edinmiş Türk boy ve oymakları, Kazakları oluşturmuştur. Bundan ötürü Kazakların somut olmayan kültürü bugüne kadar çeşitli biçimlerde gelişmesini sürdürmüştür. Kazakların tarihî ve kültürel temellerini teşkil eden ortak tarih millî gelenek ve görenekler, dünya görüşü, yaşam tarzı, anlayışı, somut olmayan kültüründe çok önemli bir yere sahip bulunan enstrümantal müziğinin oluşumunu sağladığı gibi, bugün bir ulus olarak ayakta kalmasını da güvence altına almıştır. Bu makaleye konu olan Doğu Tür-kistan Kazaklarının enstrümantal müziği, ulus olarak Kazakların geleneksel kalıplarını koruyup günümüze taşıyan bir okul sayılmaktadır. Doğu Türkistan yaşayan Kazak enstrümantal müziği araştırmalarında, özel-likle dombıra küylerinin yapısı ile örge (motif) özelliklerinin tespitinde nota ve kayıt araştırmaları büyük önem arz etmektedir. Bu bağlamda Doğu Türkistan Kazaklarının müzik mirasının araştırılmasında Arap harfli Kazakça kaynaklar ve Çince kaynaklar ile nota mecmuaları ve popüler yazılar çok önemli kaynaklar olarak karşımıza çıkmaktadır. Bunlar hiç şüphesiz kültür tarihi araştırmalarında da birer temel kaynak olmaktadır. Yirminci yüzyılın ortasına kadar konargöçer hayat tarzından vazgeçmeyen ve müzik geleneğini kulaktan kulağa aktararak devam ettiren Doğu Türkistan Kazaklarının enstrümantal müzik geleneğinde baksılığın yani şamanların büyük etkisi olduğu açıktır. Bu bölgedeki Kazakların boy, uruk ve oymağa dayalı etnik ve toplumsal yapısı enstrümantal müziğin değişik yöresel icra okullarının teşekkülünde başlıca etken olmuştur. Eski baksı örgeleri (motifleri), qaraöleñ denen geleneksel şiir, joqtaw denen ağıt, kızların babae-vine veda ederken söylediği sıñsıw gibi yırların ezgileriyle başlayan enstrümantal müzik, daha çok dombıra ve kavala benzeyen sıbızğı vasıtasıyla nesilden nesile aktarıldı. Doğur Türkistan Kazaklarının geleneklik dombırası on iki, on üç, on dört, on beş perdelidir. Büyük değişim geçirmiş günümüz dombırasından farklı olan bu dombıra, ünlü ustalar tarafından yapılıyordu ve yörelere göre biçimsel özellikler gösteriyordu. Bunların Doğu Kazakistan ve Yedisu (Jetisuw) bölgelerinde yapılmış eski dombıralarla benzerlik gösterdiği açıktır. Öte yandan Doğu Türkistan Kazaklarının dombıra küylerinin icra yöntemleri ile Doğu Kazakistan dombıra küylerinin icra yöntemleri karşılaştırıldığında benzerlikler yanında farklar da tespit edilmektedir. Bu makalede ele alınan dombıralar, Doğu Türkistan’ın İle, Altay ve Tarbağatay yörelerinde yaşayan Ka-zaklarca yaygın olarak kullanılan dombıraların eski örnekleridir.
Keywords : Kazaklar, Kültür Mirası, Gelenek, Enstrümantal Müzik, Dombıra.