TÜRKİYE TÜRKÇESİ AĞIZLARINDA “UTAN-” KAVRAMIYLA İLGİLİ KELİMELER ÜZERİNE

Authors : Ali Cin

Pages : 3-23

Doi:10.70916/buefd.1597675

View : 105 | Download : 198

Publication Date : 2024-12-30

Article Type : Research Paper

Abstract :Türkiye Türkçesinde gülünç veya onursuz sayılabilecek bir duruma düşmekten üzüntü duymak, mahcup olmak anlamında kullanılan utan- fiili, insanoğluna mahsus nadir duygulardan birisidir. Utanma duygusu, genel olarak kişilerin tutum ve davranışlarının yazılı ve yazılı olmayan kurallara göre düzenlenmesine yardımcı olan, toplumca makbul görülen ideal insan olma düşüncesine ulaşmaya çalışan kişinin kendi ruh dünyasında algıladığı, herhangi bir eksikliğe karşı verdiği tepkidir. Bu tepkinin Türk toplumundaki reaksiyon boyutu genel olarak yüz kızarması, başın mahcupça öne eğilmesi, hızlı kalp çarpıntısı gibi şekillerde ortaya çıkmaktadır. Utanma kavramı için Türkiye Türkçesinde utanma kelimesinin yanı sıra, aynı kavram alanı içerisinde yer alan ar, hicap, hayâ, mahcup, mahcubiyet, arlan-, hicap duy- gibi kelimelerin ve öbeklerin kullanıldığını, bu duyguyu taşımayanlar için de genel olarak utanmaz, arsız, hayâsız, yüzsüz gibi kelimelerin kullanıldığı görülmektedir. Türkçenin tarihî dönemlerinde utanma kavramıyla ilgili olarak Kaşgarlı’ının Divan’ında uvut/uwut (utanma); uwutluğ (utangaç); uvutlan- (utanmak); uyadsılık (utanan, utangaç), uyal- (utanmak); uyat- (utanmak); yaçan- (utanıp çekinmek); turkın-/turkun- (utanmak); turkug (utanma, hayâ) kelimelerinin, modern Türk lehçelerinde ise genel olarak uyat/oyat; uyal-; utan- gibi kelimelerin kullanıldığı görülür. Utanma kavramı Türkiye Türkçesi ağızlarında da abır ele-; arsın-; aşıtla-; arın-; bozar-; et ben ol-; doncuk-; hecil düş-; endik-; hader et-; eymen-; körlen-; kızılganla-; küşüm; paysın-; püsükle-; sığıt; utlan-/udlan-; uyal-; uyalt-; abır; gücük; ud; ut gibi çeşitli şekilleriyle zengin bir kullanıma sahiptir. Bu çalışmanın amacı, utan- kavramı için Türkiye Türkçesi ağızlarında kullanılan ve onu betimleyen kelimeleri analiz etmektir.
Keywords : Türkiye Türkçesi, utanmak kavramı, Türkiye Türkçesi ağızları