FIRTINALI YILLAR: DOĞU TÜRKİSTAN’I CUMHURİYETE HAZIRLAYAN SÜREÇ

Authors : Zeynep Aydoğan

Pages : 495-525

Doi:10.59281/turkiz.1593602

View : 146 | Download : 74

Publication Date : 2024-12-31

Article Type : Research Paper

Abstract :Doğu Türkistan, Mançu-Qing Hanedanlığı tarafından 1884 yılında bölgeye Xinjiang ismi verilmesi sonucu tamamen Çin hakimiyeti altına girmiştir. 1911 yılında Çin’de yaşanan iç çatışmalar, Xinhai Devriminin gerçekleşmesine ve Mançu-Qing İmparatorluğu’nun yıkılarak yerine Çin Cumhuriyeti’nin kurulmasına neden olmuştur. İhtilalin etkileri Doğu Türkistan’a da yansımış ve yönetim değişimi sonrası Doğu Türkistan, umumi valiler tarafından yönetilmeye başlanmıştır. Merkezî otorite tarafından denetlenmeyen Doğu Türkistan, umumi valilerin keyfi uygulamalarına tabi tutulmuştur. Bu makalede, Doğu Türkistan’da Çin yönetiminin baskıcı politikaları ve bu politikalara karşı verilen direnişin detaylarına odaklanılmaktadır. Çalışmada Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti’nin kurulmasını mümkün kılan tarihsel, siyasi ve toplumsal gelişmelerin neler olduğu sorusu üzerinde durulmuş aynı zamanda Çin’de yaşanan iç kargaşa ortamında Doğu Türkistan aydınları ve toplumun önde gelenlerinin nasıl bir mücadele yolunu tercih ettiklerini anlamak, Uygur bağımsızlık tarihinin söz konusu kesitini tarihî veriler ve siyasi söylemler doğrultusunda ortaya koymak amaçlanmıştır. Çin’in bölgedeki Türk halklarına yönelik uyguladığı baskı, şiddet ve tasfiye siyaseti, Doğu Türkistan’ın kültürel ve dinî yapısını tehdit etmiş, bölge halkının özgürlük mücadelesini tetiklemiştir. Jin Shuren’in umumi valilik yaptığı 1931 yılında başlayan Kumul Ayaklanması, bu dönemin önemli bir direniş örneği olup, Uygurların Çin yönetimine karşı verdiği mücadeleyi yansıtmaktadır. Kumul Ayaklanması’nın etkisi 1933 yılına gelindiğinde diğer Uygur bölgelerine de yayılmıştır. Bu doğrultuda Mahmut Muhiti önderliğinde Turfan’da ve Mehmet Emin Buğra öncülüğünde Hoten’de ayaklanmalar başlatılmıştır. Ayaklanmaların yaşandığı esnada, Doğu Türkistan’ın iki önemli merkezi olan Urumçi ve Kaşgar’da meydana gelen gelişmeler de incelenmiştir. Bu süreç, Doğu Türkistan halkının bağımsızlık ve özgürlük mücadelesini güçlendirirken, aynı zamanda Cumhuriyetin kurulmasına giden yolu da hazırlamıştır. Nitekim Hoten Ayaklanması sonucu kurulan “Hoten İslam Hükûmeti” daha sonra Sabit Damolla’nın Kaşgar’a geçmesiyle birlikte burada “Şarki Türkistan İslam Cumhuriyeti” ismiyle varlığını ilan edecektir.
Keywords : Kumul, Turfan, Hoten, Ayaklanma, Doğu Türkistan