Dirse Han Oğlu Boğaç Han Boyu`nun Coğrafyası

Authors : Dursun Can Eyüboğlu

Pages : 1-41

Doi:10.58646/bengi.1535856

View : 37 | Download : 9

Publication Date : 2025-02-26

Article Type : Research Paper

Abstract :Türk destanlarının atası Dede Korkut Destanları’nın birçok varyantı, nüshası, yazması vardır. Bunlar arasında en bilineni Dede Korkut Kitabı olmakla birlikte, ayrıca Türkmen Halk Nüshası, Türkmen Sahra/Günbed, Ankara, Bursa yazmaları da vardır. Dede Korkut birçok sözlü kültür ürünü ile ilişkilidir. Coğrafya insanların görünüşünü, yiyecek-içeceklerini, giyim-kuşamını, barınma şeklini, tarihini, kültürünü, inanışlarını vb. birçok unsuru etkilemiş, bu durum Dede Korkut’a yansımıştır. Dede Korkut’taki Oğuzların yaşamı göçebe bozkır yaşamı ve kültürünü örneklemektedir. Dede Korkut’ta birçok zaman ve mekan vardır. Dede Korkut Kitabı’nda görülen yer adlarında alt tabakada Orta Asya, geniş Avrasya coğrafyası, üst tabakada Anadolu-Azerbaycan görülmektedir. Dede Korkut hakkında bilgi veren, Orta Asya’da yazılmış veya bölgeyle ilişkili tarihi kaynaklarda ise Dede Korkut’la ilgili alt tabakada da üst tabakada da Orta Asya coğrafyası görülmektedir. Dede Korkut Kitabı’ndaki birinci boy Dirse Han Oğlu Boğaç Han Boyu’dur. Boyun konusu, bir baba ile oğul mücadelesi görünümündeki bir taht ve nüfuz mücadelesidir. Destanın çok daha eski mitolojik kökleri olabilir. Bu boy Dede Korkut’ta az kişinin adının geçtiği boylardan biridir. Boyun başkahramanı Boğaç Han’dır. Dirse Han Oğlu Boğaç Han Boyu’nda tarihi-coğrafi-edebi-kültürel olarak başlıca iki coğrafi tabaka bulunmaktadır: Alt Coğrafya ve Üst Coğrafya. Boyun Iza Berilediren Nesilsiz adlı bir Türkmenistan varyantının olması, boyda geçen birçok yer adı, bu boyun Oğuzlarıın Hazar’ın batısına, Anadolu-Azerbaycan’a göçlerinden daha önceye, Orta Asya’da bulundukları 10.-11. yüzyıllardan daha eski bir tarihe ait olduğunu göstermektedir. Boyun motifleri, varyantları, ilgili anlatılar geniş bir coğrafyada görülmektedir. Bu boyda İç Oğuz-Dış Oğuz ifadelerinin önemli bir yeri ve işlevi yoktur. Destandaki Oğuz Eli adeta boşlukta kalmıştır. Boydaki coğrafya Orta Asya’da Kazılık Dağı olduğu düşünülen Kazıgurt Dağı ve Aladağların bulunduğu bölgedir. Destandaki mitolojik unsurlar, dağlık ve ormanlık coğrafya dikkate alındığında destanın en alt coğrafyası Kazıgurt/Kazılık-Aladağlar, Altaylar, Güney Sibirya bölgeleri olabilir. Dirse Han Oğlu Boğaç Han Boyu’nda Aladağ, Dış Oğuz/Taş Oğuz, İç Oğuz, Karadağ, Kazılık Dağı, Oğuz Eli/Oğuz yer adları geçmektedir. Bu çalışmada Dede Korkut’taki Dirse Han Oğlu Boğaç Han Boyu’nun coğrafyası incelenmiştir.
Keywords : Dede Korkut, Boğaç Han, Dirse Han, Destan, Coğrafya