İslâm Hukukunda “Milkü’l-Menfaa Bilâ ‘Ayn” Kavramıyla İfade Edilen Mülkiyet Türü

Authors : Recep Özdemir

Pages : 91-116

Doi:10.33460/beuifd.1440536

View : 75 | Download : 81

Publication Date : 2024-06-15

Article Type : Research Paper

Abstract :Tarih boyunca mülkiyetin mahiyeti, çeşitleri ve kazanılması hususu, eğemenliğin mahiyeti ve kazanılması konusu kadar insanlığın gündemini meşgul etmiştir. Dinler, ideolojiler ve felsefi doktrinler, mülkiyetin mahiyeti ve çeşitleri konusunda birbirinden farklı yaklaşımlar ortaya koymuşlardır. İslâm bilginleri ayet ve hadisleri göz önüne alarak mülkiyet konusunu; yetki, kapsam, iktisap ve sınırlandırma bakımından incelemiş ve mülkiyetin kökeni ve mahiyetine dair orijinal teoriler ve görüşler ortaya koymuşlardır. İslâm bilginleri, nesnelerin üzerindeki mülkiyet hakkını sadece nesnenin kendisiyle sınırlandırmamış, mülkiyet ilişkisi bakımından nesnenin kendisini ve menfaatini birbirinden ayırarak değerlendirme yoluna gitmişlerdir. Alimlerin çoğunluğu mülkiyeti fiziki mekânda yer kaplama şartına bağlamadığı için gayri maddi diğer bir ifadeyle fiziki âlemde yer kaplamayan iktisadi değerlerin mülkiyetin konusu olabileceğini kabul etmişlerdir. Bu anlayış klasik literatürde, mülkiyetin farklı kategorilerde tasnif edilmesinin önünü açmıştır. Menfaat hariç tutulan mülkiyet “milku’l-ayn bila menfaa”; eşyanın kendisi hariç tutulan mülkiyet, “milku’l-menfaa bila ʿayn” diye isimlendirilmiştir. Ayn ve menfaat ayrımı gözetilerek mülkiyet yetki bakımından da tasnif edilmiştir. Bu ayrıma göre sadece menfaat ve sadece ayn mülkiyeti noksan mülkiyet; her ikisinin bir arada bulunduğu mülkiyet türü ise tam mülkiyet diye isimlendirilmiştir. Mâlikî, Şâfiî ve Hanbelî âlimlerin oluşturduğu İslâm hukukçularının çoğunluğu, eşyanın yarar yönünü esas alarak menfaat mülkiyetinin mahiyeti, kapsamı ve kazanılması konusunda ayrıntılı açıklamalar ve tasnifler yapmışlardır. Bu çalışmada İslam hukukçularının erken sayılabilecek bir dönemde eşyanın yarar yönü olan menfaati eşyanın fiziki varlığından ayrı bir varlık olarak tasavvur ederek ortaya koydukları “menfaat mülkiyeti” ne dair görüşleri ele alınacaktır. Çalışmada menfaatin mülkiyetin bir kategorisi ve alt türü olduğuna dair genel yaklaşımlar temellendirildikten sonra, menfaat mülkiyetinin hukuk tarihindeki yeri, kapsamı ve kazanılmasına dair görüşlere yer verilecektir.
Keywords : İslâm Hukuku, Mülkiyet, Menfaat, Mal, Deyn