MUSTAFA ÇOKAY’IN YAZILARI ÇERÇEVESİNDE BASMACI HAREKETİNİN DİNİ BOYUTU VE SOVYETLERİN DİN POLİTİKASI (1917-1930)

Authors : Talgat Zholdassuly

Pages : 867-903

Doi:10.18244/cttad.1489786

View : 97 | Download : 97

Publication Date : 2024-12-31

Article Type : Research Paper

Abstract :Çalışmada Ekim devrimini takip eden yıllardaki Orta Asya’daki dinî koşullar, Bolşeviklerin ilk İslam politikaları ve Müslümanların bu politikalara karşı tepki olarak ortaya çıkan Basmacı hareketi hakkında anlatılmaktadır. Sovyetlerin laik reformlarına ve dinî duruşuna karşı Basmacı hareketi olarak bilinen protestolar tüm Orta Asya’ya yayılmıştır. Bu siyasi koşullar nedeniyle Sovyetlerin din politikası da değişime uğramıştır. Osmanlı Devleti’nin son yıllarında etkin olan Osmanlı siyasetçisi Enver Paşa da Basmacı ayaklanmasına katılmıştır. Çalışma esas olarak o dönemde Orta Asya’da yaşayan ve Bolşeviklerin iktidara gelmesinden sonra siyasi koşullar nedeniyle yurt dışına çıkmak zorunda kalan Kazak aydını Mustafa Çokay’ın yazılarına dayanmaktadır. Çokay, Türkistan coğrafyasındaki Sovyetlerin ilk dinî reformlarına, bu reformlara farklı tepkiler veren Cedidçiler ile Basmacıların eylemlerine tanıklık etmiş ve siyasi hayatında bu gruplarla etkileşime girmiştir. Bu nedenle çalışmaya kaynaklık eden Çokay’ın söz konusu konuyla ilgili anıları ve çeşitli süreli yayınlarda yayımlanan Rusça yazıları tarihsel veri açısından oldukça önem arz etmektedir. Çalışmanın amacı da Çokay’ın yazılarına göre Bolşeviklerin Türkistan’daki ilk genel İslami politikasını ve ona tepki olarak meydana gelen Basmacı hareketinin sadece dinî niteliğini göstermektir. Bununla birlikte Çokay’ın yazılarından yola çıkarak Sovyetlerin din politikasında Basmacı hareketi nedeniyle oluşan değişikliklere, Cedidçilerin eylemlerine ve kadın sorunlarına değinilecektir. Basmacı hareketinin siyasi, sosyal ve ekonomik nedenlerinin olduğunu da inkar edilmez ancak bu çalışmada bu hareketin sadece dinî niteliği üzerinde durulacaktır. Kısacası söz konusu dönemde Türkistan’daki Sovyetlerin İslami politikasının siyasi şartlara, yani Basmacı hareketine bağlı olarak değiştiği ve İslam’a yönelik saldırıyı geçici olarak askıya almak zorunda kaldıkları söylenebilir.
Keywords : Sovyetler, Bolşevikler, Türkistan, İslam, Müslümanlar, Enver Paşa.