HAL‘, İSTİFA VE İHTİLAL: İSLAM DEVLETLERİNDE İKTİDARIN EL DEĞİŞTİRMESİ ÜZERİNE BAZI TESPİTLER

Authors : Özgür KAVAK

Pages : 141-196

Doi:10.20519/divan.670042

View : 16 | Download : 25

Publication Date : 2019-12-01

Article Type : Research Paper

Abstract :İslam devletlerindeki hükümdar değişiklikleri meşruiyet, itaat-muhalefet dengesi, iktidara başkaldırı, devlet başkanlarının hal‘ edilmelerinin imkanı ve şerî hükmü gibi siyasi düşüncenin önemli meselelerinin iç içe geçtiği bir olguya işaret eder. İslam toplumlarının tarihinde “Halifeler tarihi” olarak nitelenen süreçte ve özellikle Emevilerden Osmanlıların son dönemine değin vuku bulan “iktidar değişikliklerini” klasik tarih kitaplarına yansıyan gerekçeleri bakımından analiz etmeyi hedefleyen bu yazı, siyasi-fıkhi hükümlere dair metinlerde şerî çerçevesi çizilen bu meselenin somut olaylarda karşılığının olup olmadığı hususuna odaklanacaktır. Aynı zamanda İslam toplumlarının siyasi tutumlarını mutlak itaat ve despotizm çerçevesinde ele alan akademik yaklaşımların eleştirisini de içeren makalede devlet başkanlığının sonlanma yolları üç temel başlık altında incelenmektedir: Hal‘ (şeriata ittiba ilkesinin ihlali, sağlık problemleri ve liyakatsizlik), istifa ve ihtilal (bâğî statüsünde değerlendirilme ve siyasi çekişmeler/isyanlar). Makalenin temel iddiası siyasi-fıkhi hükümleri havi metinlerdeki şeriatın bağlayıcılığı ilkesinin klasik tarih kitaplarına yansıdığı haliyle iktidar değişikliklerinde de merkezi bir konumda bulunduğu ve beyat, hal‘, fısk ve fitne gibi kavramların tarihi olaylarda somut yansımalarının yadsınamayacak seviyede olduğudur. Bu da, bazı durumlarda şeklî olarak da olsa, iktidar değişimlerinde şerî/fıkhi prosedüre riayet edildiğini, ulema ve diğer devlet ricali tarafından devreye sokulan “şerî-siyasi taakkul” sürecinin bu konuda önemli bir rol oynadığını ortaya koymaktadır.
Keywords : İslam siyaset düşüncesi, itaat, hal, istifa, ihtilal