Fıkıh Usulünde “Ta‘âruz ve Tercih”: İmam Şâtıbî Örneğinde

Authors : Hadi Sofuoğlu

Pages : 15-29

Doi:10.21054/deuifd.1496380

View : 101 | Download : 104

Publication Date : 2024-12-30

Article Type : Research Paper

Abstract :Bu makalede fıkıh usulünde delillerin çatışması, karşı karşıya gelmesi durumunda (ta’âruz) çatışmayı gidermek ve delillerden birini tercih etmek üzere geliştirilen ve (tercih) diye isimlendirilen yöntem üzerinde durulacaktır. İlk dönemlerden itibaren akli ve nakli delillerin hem kendi içlerinde hem da aralarında vuku bulan çelişkilerin ele alındığı ve bunlar arasındaki çelişkiyi giderme yollarının uygulamalı olarak gösterildiği geniş bir literatür ortaya çıkmıştır. İşte bu konuyu ele alan usulcülerden biri de İmam Şâtıbî’dir. Kelime anlamı itibariyle, çatışma ve çelişki gibi anlamlara gelen ta’âruz, fıkıh usulünde iki eşit delil-den birinin diğerinin hükmünü ortadan kaldıracak şekilde karşı karşıya gelmesini ifade etmektedir. Gerçek manada fıkhın temel delilleri (Kur’an ve Sünnet) arasında bir çelişkinin bulunması birçok fakihe göre mümkün değildir. Şâtıbî de bu görüşü paylaşmaktadır. Fıkhi deliller söz konusu olduğunda çelişki daha çok öze dair değil yüzeyseldir. Fakihler söz konusu yüzeysel çelişkiyi gidermek için birbirinden farklı birçok yöntem geliştirmiştir. Ta\\\'âruz durumunda tercih yöntemi fakihlerin içtihat ettiklerinde sıklıkla karşılaştıkları sorunların üstesinden gelmek için Şâtıbî tarafından da önerilen ve özellikle meşhur fıkıh usulü eseri el-Muvâfakât’ta üzerinde hassasiyetle durduğu bir metottur. Bu makale, fıkıh usulünde deliller arası çelişkiyi gidermek için nasıl bir yöntem takip edildiğini Şâtıbî’nin “el-Muvâfakât” adlı kitabı özelinde ele almayı ve “ta\\\'âruz ve terciḥ” kavramlarından ne kastedildiğini ortaya koymayı amaçlayan betimsel bir litera-tür çalışması, kaynak araştırmasıdır. Sâtıbî\\\'ye göre nasslar arasında gerçek manada bir ta\\\'âruz (çelişki) bulunmaz. Ancak nassları anlamada müçtehitler arasında çelişkili bakış açıları bulunabilir. İlk bakışta çelişkili gibi görünen deliller üzerine müçtehitler tarafından derin ve evrensel bir çalışma yapılmalıdır. Müçtehitlerin söz konusu hassasiyetleri ve zekâları insan olmaları hasebiyle birbirleri arasında farklılık gösterdiğinden, bu durum müçtehitler arasında delillere bakışta, onları anlama ve yorumlamada ihtilafların ortaya çıkmasına neden olmaktadır. İşte Şâtıbî, bu soruna bir çözüm bulmak için geliştirdiği “tercih” yönteminin kullanılmasını ve bu sayede çelişkili gibi görünen nasslar arasında en güçlü ve tercihe şayan olanın tespit edilmesini önerir.
Keywords : Fıkıh, Delil, Şâtıbî, Ta’âruz, Tercih