Müerric es-Sedûsî ve Kitâbü’l-Emsâl Adlı Eserinin Muhtevası, Yöntemi ve Mesel Literatürüne Katkısı

Authors : Mehmet Demirbilek

Pages : 151-169

Doi:10.58568/firatilahiyat.1517829

View : 102 | Download : 59

Publication Date : 2024-12-31

Article Type : Research Paper

Abstract :Bu çalışmada Müerric es-Sedûsî (öl. 204/820 veya sonrası) ve mesel alanında kaleme almış olduğu Kitâbü’l-Emsâl’i üzerinde durulmuştur. Bu çerçevede öncelikle Müerric’in hayatı, ilmî ve edebî kişiliğinden söz edilmiş, hocaları ve öğrencilerine değinilmiş ve eserleri hakkında bilgi verilmiştir. Daha sonra Kitâbü’l-Emsâl ele alınmış; muhteva, tasnif ve şerh yöntemi ile mesel literatürüne katkısı incelemeye tabi tutulmuştur. Müerric, hayatının bir bölümünü çölde geçirip bedevi Araplardan Arapçayı öğrendikten sonra Basra’ya gelmiş ve dil ilimleri başta olmak üzere hadis, ensâb ve tarih gibi alanlarda muhtelif hocalardan ders alarak kendisini yetiştirmiştir. Müerric’in Kitâbü’l-Emsâl dışında Kitâbü Hazf min nesebi Kureyş, Kitâbü’l-Envâ’, Ensâbü Şeybân, Cemâhîru’l-kabâ’il, Garîbü’l-Kur’ân, Kitâbü’l-Meʿânî ile Meʿâni’l-Kurʾân gibi eserleri kaleme almış olması birçok alanda yetkin olduğunu göstermektedir. Müerric, çeşitli alanlarda eserler kaleme almış bir alim olmakla birlikte daha çok dil ilimlerinde ön plana çıkmıştır. Bu bağlamda ona dilcilerin büyüğü, Arapçada alim ve nahivcilerin önderi gibi vasıflar isnad edilmiştir. Ayrıca kendisinin Halil b. Ahmed’in talebeleri arasında lügati ve şiiri iyi bilen bir yıldız olduğu söylenmiştir. Şiire yönelik bilgisinin yanı sıra şair olduğu ve birçok şiir inşâd ettiği söylenen Müerric’in ne yazık ki günümüze sadece iki beyti ulaşabilmiştir. Bu iki beytin söylendiği alanda en iyi şiir olduğu ifade edilmiştir. Müerric’in Kitâbü’l-Emsâl’i, Mufaddal ed-Dabbî’nin Kitâbü’l-Emsâl’inden sonra mesel alanında yazılan günümüze ulaşabilmiş ikinci kitaptır. Bu kitapta mesellerin yanı sıra Arap kavilleri, garip sözcükler, itbâʿ türünden kelimeler, şiirler, hadisler ve bir Kur’ân ayeti bulunmaktadır. Müellifin eserine aldığı garip kelimeleri genellikle şiirden şâhid getirerek açıkladığı görülse de nadir olarak içerisinde yer aldığı meseli de zikretmiştir. Kitabında yer verdiği hadisleri ve itbâʿları mesel olarak ele aldığı görülürken Kur’ân ayetini ise bir kelimenin anlamına şâhid olarak getirmiştir. Eserinde birçok şiir zikreden müellif, bunları meselleri izah ederken garip kelimelerin şerhi için istişhâd kaynağı olarak veya eserinde zikrettiği mesellerin şiirde geçtiğini göstermek için kullanmıştır. Bunların dışında herhangi bir amaç gözetmeksizin şiire yer verdiği ve bunlara bir açıklama getirmediği de görülmektedir. Öteden beri mesel kitaplarının yazımında, meselleri ele alırken onunla alakalı olaylara ve hikayelere yer vermeye karşılık gelen tarihî yöntem ya da metninde bulunan garip kelimelerin şerh edilmesi, kelime grupları arasındaki nüanslara değinilmesi, dilbilgisi tahlillerine yer verilmesi ve bunlar için istişhâtta bulunulmasını ön gören lügavî yöntem takip edilmiştir. Bu iki yöntemden lügavî olanına başvurularak kaleme alınan Kitâbü’l-Emsâl, mesel literatüründe lügavî metotla yazılmış günümüze ulaşan ilk eser kabul edilmektedir. Eserin bu yöntemle kaleme alınmasında Müerric’in nahivci ve lügatçi kimliğinin etkili olduğu söylenebilir. Kitâbü’l-Emsâl haiz olduğu bu özelliklerden dolayı mesel literatüründe birtakım anlayışların ve geleneklerin oluşmasında öncü rol oynamış bir kitaptır. Nitekim ilgili eser tespit edilebildiği kadarıyla bir meselin ortaya çıktığı zamana ve coğrafyaya göre taksiminin ilk kez yapıldığı, meselleşmiş hadislere ilk defa yer verilen ve itbâʿların mesel olarak kabul edilme geleneğinin başlatıldığı ilk mesel kitabıdır. Kitâbü’l-Emsâl mesel literatüründe kabul görmüş ve ortaya koyduğu anlayışlar devam ettirilmiştir. Mesel konusunda kitap telif eden Ebû Ubeyd Kâsım b. Sellâm, Mufaddal b. Seleme, İbnü’l-Enbârî, Ebû Hilâl el-Askerî ve Meydânî gibi alimlerin eserlerinde bu kitaptan alıntılarda bulunmaları ve istifade etmeleri buna işaret etmektedir. Buna ek olarak Kitâbü’l-Emsâl’den sözü edilen alimlerin yaptığı alıntılar ve nakiller, eserin günümüzdeki hâli ile mukayese edildiğinde nakillerin bir kısmının elimizdeki eserde bulunmadığı veya eksik surette olduğu neticesine ulaşılmıştır. Bu durum Kitâbü’l-Emsâl’in aslında daha hacimli ve şümullü olup günümüze orijinal haliyle ulaşmadığını gözler önüne sermektedir.
Keywords : Arap Dili ve Edebiyatı, Atasözü, Mesel, Müerric es-Sedûsî, Kitâbü’l-Emsâl.