Kanûnü’l Mes’ûdî’de Meridyen Belirleme Yöntemleri ve Hint Dairesi

Authors : Hale Geyik

Pages : 183-224

Doi:10.16947/fsmia.1609841

View : 18 | Download : 43

Publication Date : 2024-12-30

Article Type : Research Paper

Abstract :Ebu’l Reyhân Muhammed bin Ahmed el-Bîrûnî, 11. yüzyılın en önemli matematik ve astronomi bilginlerindendir. Kânûnü’l Mesûdî fi’l-Hey’e ve’l-Nucûm kitabı döneminin kuramsal astronomi konuları, astronomi cetvelleri ve astrolojik yöntemlerini anlattığı eseridir. Bu makalenin konusu Kânûnü’l Mes’ûdî’deki günortası/boylam (nısfün’nehâr) belirleme yöntemleri ve buna bağlı olarak Hint Dairesinin anlatıldığı bölümün incelenmesidir. Makalede söz konusu bölüm tahkikli metin oluşturularak Türkçeye çevrilmiş, yöntemin prensipleri analiz edilmiş ve matematiksel yorumu yapılmıştır. E. S. Kenndy’nin, Bîrûnî’nin anlattığı yöntemlerden sadece sonuncusu hakkında kısa bir çalışması bulunmaktadır. Makalemizde Bîrûnî’nin analiz ederek anlattığı yöntemlerin tümü açıklanmıştır. İki bölümden oluşan makalenin ilk bölümünde Hint dairesinin iz sürümü yapılmıştır. Batlamyus’ta görülmeyen Hint Dairesinin Siddhantalarda ve ardından İslam Dünyası zîcleri ve (hey’e) kuramsal astronomi eserleri içeriğindeki tarihsel gelişimi incelenmiştir. Yapılan bu iz sürümünde ayrıca Bîrûnî’nin Hint Dairesi kavramını literatüre kazandıran kişi olma olasılığı sorgulanmıştır. Bu kavramsallaştırma çabasına bağlı olarak, Bîrûnî’nin çalışmalarındaki öğretici metodu ve kavramsallaştırma konusundaki özenli gayreti meridyen belirleme konusu merkeze alınarak ve diğer kitaplarından örnekler verilerek ortaya konmuştur. İkinci bölümde ise Kânûnü’l Mesûdî’de yer alan kısmın çevirisi ve şekillerin güncel çizimleri yapılarak yorumlanmıştır. Makalede ayrıca Kânûnü’l Mesûdî’nin farklı yazmaları incelenerek anlatılan geometrik modelin İstanbul enlemine göre yeni bir çizimi yapılmıştır. Söz konusu çizimler eserin farklı yazmaları karşılaştırılarak, Oxford Bodleain 516 ve Velüyüddin Efendi 2277 kopyaları temel alınarak oluşturulmuştur. Çeviri ve kritik metin ise kitabın basılı Haydarabat1 basılı metni, Oxford Bodleain 516, Veliyüddün 2277, Berlin 1613 ve Kandilli 364 yazma nüshaları karşılaştırılarak yapılmıştır.
Keywords : Bîrûnî, Kânûnü’l Mesûdî, astronomi, günortası, meridyen, Hint Dairesi, Siddhanta, zîc