Türkiye Türkçesinde Cümlenin Yan Cümleye Dönüşme Süreci

Authors : Hasan Karaca

Pages : 1362-1374

Doi:10.21547/jss.1476699

View : 97 | Download : 122

Publication Date : 2024-10-24

Article Type : Research Paper

Abstract :Söz dizimsel yapılar, yapı ve anlam bakımından hem içe hem dışa dönük ilişkiler ağına sahiptir. Bir söz dizimsel yapıda birden fazla yargı, tek bir yargı etrafında kullanıcının amacına göre şekillenebilir. Bu şekillenmelerden birisi de müstakil cümlenin yan cümleye dönüştürülüp temel cümleye bağlanmasıdır. Müstakil cümlenin yüklemi çekimli, yargısı tam ve bağımsızdır. Bunların bağımlı hâle getirilmesiyle cümle, yan cümleye dönüşür. Yan cümleye dönüşme süreci anlamsal ilişkilendirme veya birtakım yapısal değişikliklerle gerçekleşir. Yapı olarak yan cümleye dönüşme fiilimsi, alıntı, aktarma cümleleri; yargıyı bağımlı kılarak yan cümleye dönüşme sıralı, bağlı, ara cümleler ve açıklama cümleleri şeklinde ortaya çıkmaktadır. Fiilimsiler yüklem olarak yargıya isim, sıfat, zarf değeri kazandırır. Yan cümlenin hangi fiilimsi ile kurulacağı temel cümledeki göreviyle ilgilidir. Cümlede isimlerin üstleneceği görev özne, nesne, yüklem ise yüklem genellikle isim-fiil, bu görevleri sıfat işleviyle karşılayacaksa sıfat-fiil, zarf ise zarf-fiil veya şart-fiil olur. Bunlarla kurulan yan cümle çeşitli öge ilişkileri, isim işletimi, tamlama ve kelime grubu bünyesinde isim hükmünde temel cümleyi tamamlar. Ki’li birleşik cümleler ve bazı bağlaçlarla (belki, çünkü, gerçi, halbuki, madem / mademki, vakıa) kurulmuş bağlı cümlelerde de müstakil cümleler yan cümleye dönüşür. Kip ve zaman ile şahıs çekimine girmiş fiillerin veya ek-fiille çekimlenmiş isimlerin kurduğu müstakil cümleler yan cümle olarak kullanılabilir. Dolayısıyla sıralanmış cümleler, ara cümleler, parantez içindeki cümleler yapısal bir yan cümle ve temel cümle ilişkisine sahip olmasalar da yan cümle hükmünde yargı barındırabilirler. Cümlenin yan cümleye dönüştürülerek kullanılması dil ve anlatıma etkili, özlü, akıcı söyleyiş gücü katar.
Keywords : Cümle, Yan Cümle, Fiilimsi Cümlesi, Cümle Çeşitleri, Yargı