Arap Dilinde İncelik [Nezaket] Kuramı: Kur’an’da İstifham Üslubu Bağlamında Diyalogların Tahlili

Authors : Yusuf Akyüz

Pages : 610-632

Doi:10.14395/hid.1534187

View : 426 | Download : 245

Publication Date : 2024-12-30

Article Type : Research Paper

Abstract :Batıda dilbilimin gelişmesi ve çeşitli dallara ayrılmasıyla birlikte bazı yeni kavramlar da ortaya çıkmıştır. Özellikle edimbilimin dilbilim sahasına girmesinin akabinde iletişim merkezli dil anlayışı hâkim olmuştur. İletişimin -doğru bir şekilde icrası için incelik ve yüz kavramları ilk kez P. Brown ve Levinson tarafından geliştirilmiş ve dilbilim terimleri arasına dâhil edilmiştir. İncelik kuramı (politeness theory), dilbilim ve toplumbilim alanında Goffman tarafından kullanılan yüz olgusundan hareketle oluşturulan bir kavramdır. Yüz olgusu (ظاهرة الوجه) ve incelik kuramının (مبدأ التأدب) çıkış noktası, iletişimin pürüzsüz bir şekilde sürdürülmesi ve tamamlanması ilkesine dayanmaktadır. E. Goffman, yüz’ü bireyin onaylanma ve kabul edilme arzusunu simgeleyen olumlu yüzü; rahatsız edilmeme ve kişinin özerk alanlarına müdahale edilmeme ihtiyacını simgeleyen olumsuz yüzü olmak üzere ikiye ayırmaktadır. İncelik kuramının dilbilim sahasında gelişmesiyle iletişim esnasında uygulanabilecek yalın sade, olumlu, olumsuz ve dolaylı olmak üzere dört çeşit incelik stratejisi ve bu stratejilerin kendilerine özgü söylem formları da belirlenmiştir. Çalışmanın amacı modern dilbilim kavramlarından yüz olgusu, incelik kuramı ve incelik stratejilerinin Arap dili ilimlerindeki yeri ve Kur’an’da istifham üsluplarındaki incelik stratejilerini ve yüzün konumunu belirlemektir. Uygulama alanı olarak Kur’an’da geçen beşerî diyaloglardaki istifham üslupları tercih edilmiştir. Bu istifham üslupları doğrudan sormak anlamından ziyade teşvik, talep, düşündürme gibi dolaylı söz edimleri olarak kullanılan ifadelerden seçilmiştir. Çalışma, nitel araştırma yöntemi kullanılarak konuyla ilgili verilerin güncel dilbilim çalışmalardan ve klasik Arap dili kaynaklarından derleme ve sentezleme yapılarak oluşturulmuştur. Bu doğrultuda öncelikle incelik kuramı, yüz olgusu ve incelik stratejileri başta İngilizce olmak üzere Türkçe ve Arapça ilgili güncel kaynaklardan araştırma yapılarak etraflıca ele alınmıştır. Yapılan incelemeler sonucunda mezkûr kavramlarla ilgili yeterince bilgi sunulduktan sonra bu kavramlarla doğrudan ve dolaylı olarak ilgili anlamlar Arap dili nahiv, belagat ve tefsir ilimlerinden araştırılmıştır. Arap dili ilimlerinde literatüründe incelik kavramı tehzibu’l-kelam, teeddüb, talattuf ve tazarruf terimleri; yüz kavramı ise vech, mâu’l-vech, sıyânetu’l-vech, irâkatu’l-vech gibi kelimelerin kullanımı kapsamında incelenmiştir. Arap dilinde istifham üslubu, bu üslubun gönderimleri ve Kur’an’da istifham üslubunun delaletleri ele alınmıştır. Daha sonra incelik ve yüz’ün korunması hususunda Kur’an’dan araştırma yapılmıştır. Son olarak Kur’an’da yukarıda değinilen istifham üsluplarını içeren ayetler incelik stratejileri ve yüz olgusu açısından yorumlamaya tabi tutulmuştur. Konuyla ilgili literatür taraması yapılmış ve birtakım akademik çalışmalar tespit edilmiştir. Ancak bu çalışmaların bir kısmı incelik/nezaket kuramı ve yüz olgusunu siyasi söylem çözümlemelerinde, kalıp sözlerde ve kültürler arası çeviri faaliyetlerinde incelemiş olduğu fark edilmiştir. Arap dilinde ise edebi yapıtlarda, dilbilgisel bağlamda, Kur’an’ın genelinde ve Kehf sûresi kapsamında araştırıldığı görülmüştür. Ancak emir, taaccüp, nehiy istifham gibi belli söylem türlerindeki incelik boyutunu ele alan çalışma henüz tespit edilememiştir. Bu çalışmada ise Kur’an’da istifham üslubunda gözüken incelik stratejileri ve yüz olgusunun korunumu araştırılmıştır. Özellikle Arap dilinde geniş kullanım ağına sahip olan dolaylı gönderimlerin incelik kuramı bağlamında incelenmesinde prototip olabileceği öngörülmektedir. Çalışma sonucunda incelik ve yüz olgusu 20. Yy. dilbilimcileri tarafından keşfedilmiş ve geliştirilmiş bir kavram olsa da köklerinin ve iletişim eyleminde kullanımının çok öncelere dayandığı görülmüştür. Erken dönem Arap dilbilim çalışmalarında ve tefsir ilimlerinde çeşitli bağlamlarda ele alındığı tespit edilmiştir. Özellikle yüz kavramına günümüz dilbilim bakış açısına uygun anlamların yüklendiği anlaşılmıştır. Kur’an’da risaletin gayesi olan tebliğin muhatapların özellikle olumsuz yüzlerini korumak için kavl-i leyyinle icra edilmesi tavsiye edildiği görülmüştür. Kur’an’ın istifham üslubunu, sormak anlamı dışında daha çok emir, teşvik, yasaklama, düşündürme gibi çeşitli anlamlarda kullanarak muhataplarının olumsuz yüzlerini koruduğu ve bu sayede incelik stratejilerini kullandığı görülmüştür.
Keywords : Arap Dili Belagatı, Kur’ân ve Nezaket Teorisi, İncelik, İncelik Stratejileri, İstifham el-Vech (Yüz).