Moğol İstilası Sürecinde Anadolu’ya Göçen Kübrevî Şeyhi Necmü’d-Dîn-i Dâye’nin Mirsâdü’l-ʿibâd’ında Politika, Yönetim ve Toplum Eleştirileri

Authors : Sinan Tarifci

Pages : 57-72

Doi:10.17218/hititsbd.1558674

View : 66 | Download : 50

Publication Date : 2025-03-15

Article Type : Research Paper

Abstract :Kübrevî şeyhi ve müfessir Ebû Bekir Necmü’d-dîn-i Dâye Abdullah b. Muhammed b. Şâhâver el-Esedî er-Râzî (ö. 1256), ilim tahsili için Mısır, Hicaz ve Bağdat’ta bulunmuş, bu yerlerin sonuncusunda tasavvufla tanışmıştır. O, tasavvuf yolculuğunu Horasan ve Hârezm bölgelerinde sürdürmüştür. Necmü’d-dîn-i Dâye, Moğol istilası dolayısıyla memleketi Rey’e dönmüş, buranın da tehdit altında kalmasıyla Hemedan’a gitmiş, ardından ise Anadolu’ya hicret etmiştir. Anadolu’da Diyarbakır, Malatya, Kayseri, Sivas, Konya, Erzincan gibi şehirlerde uzun yıllar bulunduktan sonra, diğer İslâm ülkelerine gitmek üzere Anadolu’dan ayrılmıştır. Necmü’d-dîn-i Dâye, Orta Çağ İslâm dünyasının önemli merkezlerinde bulunarak, buralarda pek çok önde gelen şahsiyetle münasebet kurmuş; politika, yönetim ve toplum müşahedelerinde bulunmuştur. Mirsâdü’l-ʿibâd mine’l-mebdeʾ ile’l-meʿâd (Yaradılıştan Ahirete Allah’ın Kullarının Yolu), Necmü’d-dîn-i Dâye’nin Farsça mensur olarak kaleme aldığı, yer yer manzumeler kullandığı meşhur ve etkili bir tasavvufî eserdir. Müellif, daha Moğolların önünden Anadolu’ya göç etmeden evvel zihninde kurgusunu oluşturduğu eserinin, müritlerinin talebi üzerine giriştiği ilk yazımını 1221’de Kayseri’de, ikinci yazımını ise 1223’te Sivas’ta tamamlamıştır. O, mezkûr eserini, Türkiye Selçuklu sultanı Alâ’ü’d-dîn Keykubâd’a takdim etmiştir. Eser, bir mukaddimeden başka, kırk faslı ihtiva eden beş bâbdan müteşekkildir. Mirsâdü’l-ʿibâd, tasavvufî bir niteliği haiz olmakla birlikte, beşinci ve son bâbında değinilen konular hasebiyle, siyasetnâme literatürü içinde de değerlendirilmektedir. Vücuda getirildiği devre ilişkin pek çok orijinal bilgiler içeren dinî-tasavvufî nitelikli eserlerin Orta Çağ tarihi araştırmalarında bir kaynak olarak önemi ve değeri malumdur. Necmü’d-dîn-i Dâye’nin Mirsâdü’l-ʿibâd’ı da 13. yüzyıl İslâm dünyasının ve Anadolu’sunun idarî, dinî ve içtimaî durumuna dair kıymetli bir kaynaktır. O, eserinde çeşitli vesilelerle döneminin siyasî, idarî ve içtimaî hayat ve faaliyetlerine dair eleştirilerde bulunmuştur. Bu bildiride, Necmü’d-dîn-i Dâye’nin Mirsâdü’l-ʿibâd’ında tespit edilen politika, yönetim ve toplum eleştirileri; Moğollara yönelik eleştiriler, felsefecilere yönelik eleştiriler, sosyal eleştiriler, hükümdarlara yönelik eleştiriler ve devlet adamlarına yönelik eleştiriler başlıkları altında ortaya konularak, bunlara dair değerlendirmelerde bulunulacaktır.
Keywords : Necmü’d-dîn-i Dâye, Mirsâdü’l-ʿibâd, Moğol İstilası, Anadolu, Eleştiri