Hızır-İlyas Kabulü Bağlamında Anadolu’da Kutsal Mekân Algısının Yeniden İnşası Sorunu -Elvan Çelebi Zâviyesi Örneği-

Authors : Güldane GÜNDÜZÇZ

Pages : 583-605

Doi:10.14395/hititilahiyat.378990

View : 16 | Download : 16

Publication Date : 2017-12-30

Article Type : Research Paper

Abstract :Bu çalışma, özelde Elvan Çelebi zâviyesinin, genelde ise ortaçağ İslâm dünyasında devamlı  surette değişen sınır bölgelerindeki kutsal alanların dönüştürülmesinde Hızır-İlyas kabulünün  rolünü incelemektedir. Daha çok müsteşriklere ait farklı görüşler incelendiğinde bu zâviyenin  geçmişi hakkında Hıristiyanlık etkisine bağlı olarak diyalektik bir köken iddiasını öngören üç  temel teorinin geliştirilmiş olduğu görülmektedir. İlk teorinin sahibi Hasluck’un ilgisi özellikle çifte  kutsallık (Doppelheiligtum) olgusu olarak bilinen ve Hıristiyan ve Müslüman kutsal mekânları  arasındaki özdeşliğe dayanmaktadır. İkinci teori Wolper tarafından ortaya atılmış olup, Elvan  Çelebi Zâviyesi’nin mevkiinin varsayılan Hıristiyan geçmişine atıfta bulunmak üzere yapıda spolia  adı verilen devşirme antik inşaat malzemesinin kasıtlı kullanıldığı tezine dayanmaktadır. Her  halükârda her iki teori St. Theodore ve St. George gibi Hıristiyan azizler ile Anadolu tasavvuf  tarihinde yer bulan Hızır-İlyas kabulü arasında bir bağlantı kurma temeline dayanmaktadır. On  altıncı yüzyılda Ogier Ghislain de Busbecq (ö. 1591) ve Hans Dernschwam (ö. 1568) tarafından  ortaya konulan üçüncü teori ise mimari değerlendirmeleri aşarak keşişler ve dervişler arasındaki  analojiyi öne çıkarmaktadır. Bu husus konuyu sadece mimarinin değil, değerler manzumesi  bakımından tasavvuf tarihi ve İslâm düşüncesinin bir problemine dönüştürmektedir. Bu çerçevede  makale, Elvan Çelebi Zâviyesi’nin inşasındaki muhtemel stratejinin mahiyetini ve bu hususta  Menâkıbü’l-Kudsiyye fî Menâsibi’l-Ünsiyye adlı eserin fonksiyonunu sorgulamaktadır. Çalışmada  Hıristiyanlık etkisi tezine aykırı olarak zâviyenin konumu ile ilgili İslâmî dinamiklerin de rol  oynamış olabileceği hususu incelenmek suretiyle stratejik bir metin olarak Menâkıb’ın yapısal  olarak tahliline yer verilmekte ayrıca döneme ait toplumsal şartlar incelenmektedir.
Keywords : Elvan Çelebi Zâviyesi, Devşirme Yapı Malzemesi, Hızır İlyas İnancı