İmâm Mâtürîdî’nin Mu'tezile Eleştirisi: Ma'dûm Teorisi Örneği

Authors : Mikail İpek

Pages : 362-389

Doi:10.69576/ihya.1463882

View : 132 | Download : 67

Publication Date : 2024-07-25

Article Type : Research Paper

Abstract :Tanrı’ya isnad edilen yaratma fiilinin mahiyetiyle ilgili tartışmaları Antikçağ Yunan Felsefesi’ne kadar götürmek mümkündür. Yunan düşüncesinde yoktan yaratmanın (lâ min şey) o dönemlerde kabul edilmediği bilinmektedir. Felsefî sistemde kabul edilen “hiçten hiç çıkar” ilkesine göre bir şey ona maddelik oluşturacak olan başka bir şeyden meydana gelmektedir. Ancak Hıristiyanlığın da etkisiyle, yaratma ile zorunluluk ilkesi arasındaki ilişki izah edilmiş, bazı düşünce sistemleri zorunluluğu reddederken bazıları ikisini uzlaştırmaya çalışmıştır. Zira zâtî bir Tanrı tasavvuru içeren Hıristiyanlık ve İslâm gibi dinlerde zatı ve sıfatları olan, irade gibi sıfatlara sahip Tanrı inancı bulunmaktadır. Diğer taraftan bu tartışmalar içerisinde yokluk kavramı yeni anlamlar kazanmıştır. İslâmî çevrede yaratma ve yokluk konusunu ilk defa tartışmaya açanlar Mu‘tezilîler olmuştur. Yaratmanın yoktan (ma‘dûm) olduğunu kabul etmekle birlikte, ma‘dûma ezeliyet atfeden Mu‘tezile kelamcıları, ma‘dûmun “şey” olduğunu ve zât-mahiyet sahibi olduğunu ileri sürmüştür. Ma‘dûma ezellik atfedilmesi Ehl-i Sünnet bilginleri tarafından eleştirilmiştir. Söz konusu eleştiri yapan kelamcılardan biri İmâm Mâtürîdî’dir. Ona göre ma‘dûma ezeliyet atfedilmesi, doğrudan Allah’ın ilim, irade ve kudret sıfatlarına halel getirmektedir. Allah’tan başka hiçbir ezelî varlığı kabul etmeyen Mâtürîdî, Mu‘tezile’nin söz konusu fikirleriyle, Zenâdıka, Dehriyye ve Seneviyye’ye benzediğini belirtmiştir. Bu düşüncesini desteklemek için Mu‘tezile’nin diğer konulardaki görüşlerini de gündeme getiren Mâtürîdî, Mu‘tezile’nin, bahsi geçen inkârcı akımlara benzediğini, hatta bazı konularda diğer akımların kendi içinde daha destekli tutumlar sergilediğini ifade etmiştir. Bu çalışmada amaç, Mâtürîdî’nin ma‘dûm teorisini eleştirdiği noktaları ortaya koymaktır. Zira akıl-nakil dengesi konusunda, akla gereken önemi veren ve tartışmaları bu minvalde ilerleten Mâtürîdî’nin, aklı naklin üstünde gören Mu‘tezile’yle yürüttüğü ma‘dûm polemiği son derece kıymetlidir. Mâtürîdî, Mu‘tezile’nin iddialarının yanlışlığını ortaya koyarken, diyelaktik bir yöntem kullanmaktan ziyade, söz konusu görüşleri inkârcı akımların fikirlerine benzetmiştir. Mu‘tezile’nin bakış açısının kadim olanlarda çoğalmayla sonuçlanacağını ileri süren Mâtürîdî, onları âlemin ezeliyetini benimsemekle suçlamıştır.
Keywords : Kelâm, Mâtürîdî, Muezile, Madûm, Şey