Psikolojide İnsandışılaştırma Kavramsallaştırmalarının Tarihsel Gelişimi ve Kavramın Lisansüstü Psikoloji Tezlerindeki Türkçe Kullanımlarına Dair Bir Gözden Geçirme

Authors : Tuğçe Gündüz

Pages : 211-242

Doi:10.15869/itobiad.1573730

View : 29 | Download : 38

Publication Date : 2025-03-28

Article Type : Research Paper

Abstract :İngilizce “dehumanization” olarak ifade edilen kavrama insanlık dışı muameleleri ifade etmek için başvurulmaktadır. Kavramın özellikle 2000’li yıllardan önce ikinci dünya savaşında yaşanan işkence, soykırım gibi daha bariz insanlık dışı uygulamaları açıklamak amacıyla kullanıldığı görülmektedir. Güncel yaklaşımlara göre ise bu kavramın gündelik insan ilişkilerindeki ihlalleri araştırmak için kullanıldığı anlaşılmaktadır. Türkiye’de yapılan çalışmalar incelendiğinde insandışılaştırma, insanlıktan çıkarma, gayriinsanileştirme, altinsanlaştırma ve insanlıktan uzaklaştırma gibi çeşitli çevirilere rastlanmaktadır. Öte taraftan bu durum Türkçe üretilen alanyazının takip edilmesini ve birikimli olarak ilerlemesini engellemektedir. Ortak kavramsal bir dilin oluşması bilimsel çalışmalar için büyük önem taşımaktadır. Bu dilin oluşmasına katkıda bulunmak amacıyla bu çalışmada kavramın tarihsel gelişimini gözden geçirmek ve lisansüstü psikoloji tezlerindeki güncel Türkçe karşılıklarını derlemek amaçlanmıştır. Çalışmada önce kavramın kuramsal arka planına ilişkin alanyazın incelemesi bulunmaktadır. Bu kısımda kuramsal çalışmalar erken dönem ve çağdaş yaklaşımlar olmak üzere iki grup olarak ele alınmaktadır. Erken dönem yaklaşımlar daha çok betimsel çalışmalardan oluşmaktadır. Çağdaş yaklaşımlar incelendiğinde ise iki kuramın öne çıktığı görülmektedir. Bunlar; İnsanlıktan Uzaklaştırma Kuramı ve Haslam’ın İkili İnsandışılaştırma Modelidir. Bu iki kuramın doğrudan “dehumanization” kavramını açıklamak için üretildiği görülmektedir. Bunlara ek olarak Kalıpyargı İçeriği Modeli, zihin algısı çalışmaları ve Nesneleştirme Kuramı da görgül çalışmalarda kavramı açıklamak için sıkça başvurulan kuramsal yaklaşımlardır. Bu bakımdan çalışmanın ilk bölümünde yukarıda sıralanan yaklaşımların tamamı açıklanmış, ölçüm araçları paylaşılmış, birbirleriyle olan farklılıkları gözden geçirilmiştir. Bu kuramsal arka planın ardından ise Türkiye’de psikoloji alanında yazılan lisansüstü tezlerin insandışılaştırma bağlamında gözden geçirildiği derleme çalışmasının sonuçları bulunmaktadır. Sonuçlar, kuramların Türkçe karşılıkları konusunda bir konsensusa varılmadığını işaret etmektedir. Bununla beraber kavramın en sık insandışılaştırma çevirisiyle kullanıldığı görülmektedir.
Keywords : İnsandışılaştırma, İnsanlıktan çıkarma, Gayriinsanileştirme, İnsanlıktan uzaklaştırma, Altinsanlaştırma