Memlükler Dönemi Hanefî Usul Literatürü

Authors : Tuncay BAŞOĞLU

Pages : 55-92

Doi:10.26650/iuitd.2022.1025290

View : 18 | Download : 15

Publication Date : 2022-03-30

Article Type : Research Paper

Abstract :Memlükler dönemi Hanefîleri seksen civarında usul eseri yazmışlardır. Bu usul yazımının temel hususiyetlerinden biri belirli eserler etrafında odaklanmasının yanısıra hatırı sayılır bir çeşitlilik de göstermesidir. Bir bütün olarak müteahhirûn dönemi Hanefî usul yazımındaki ana eğilimler -Maveraünnehir geleneğini sürdürme ve mütekellimûn yöntemine intibak çabaları- Memlük Hanefileri için de geçerlidir. Bunun yanısıra Memlük ilim ortamının getirdiği tartışmalar da kısmen Hanefî usul çalışmalarına yansımıştır, ancak -Kafiyeci’nin eserleri istisna edilirse- diğer mezheplerin aksine kavaid, fetva âdâbı, ictihad-taklid literatürünün Hanefîlerde daha geç bir dönemde geliştiği söylenebilir. 7./13. ve 8./14. yüzyıllar boyunca Memlük Hanefîleri’nin önde gelenleri, ağırlıklı olarak başka bölgelerden -özellikle Orta Asya’dan ve Anadolu’dan- gelerek Memlük topraklarına yerleşen âlimlerden oluşmaktadır. Bu alimler füruda ağırlıklı olarak Hidaye, usulde ise Pezdevî’nin usulü ile 7./13. yüzyılda telif edilen muhtasarlar üzerine çalışmışlardır. Bu dönemde Habbazî’nin Muğnisi üzerine yazılan şerhler ile Sığnakî ve haleflerinin Pezdevî usulüne şerhleri Hanefî usul yazımının belkemiğini oluşturur. 9./15. yüzyılda ise İbnu’l-Hümam ve öğrencilerinin eserleri, usul çalışmalarının zirvesini teşkil eder. 9./15. yüzyıl Memlük Hanefîleri her ne kadar Sadrüşşeria ve Taftazanî’nin eser ve görüşlerine vâkıf olsalar da söz konusu coğrafyada Osmanlılar’daki gibi bu eserler etrafında bir şerh – haşiye geleneği oluşmamıştır. Benzer bir durum Îcî’nin Şerhu’l-Muhtasar’ı için de geçerlidir. Öte yandan Memlük Hanefileri arasında İbnu’s-Saatî’nin açtığı yoldan giderek Hanefî ve Şâfiî usul görüşlerini karşılaştırmalı olarak işleyenler olduğu gibi, doğrudan Fahreddin er-Râzî veya İbnu’lHacib’in eserleri üzerine çalışma yapan âlimler de söz konusudur. 
Keywords : Fıkıh usulü, Hanefî, Memlükler, müteahhirûn, muhtasar, şerh