Unutulmaya Yüz Tutmuş Bir Eğitim Destek Geleneği: Şark Medreselerinde Tayin/Râtıb Sistemi

Authors : Ahmet Özalp

Pages : 1-23

Doi:10.34082/islamiilimler.1620079

View : 36 | Download : 26

Publication Date : 2025-03-28

Article Type : Research Paper

Abstract :Bilgiye yüklenen kutsallık sebebiyle eğitim faaliyetleri İslam tarihi boyunca çeşitli sosyal yardımlarla desteklenmiştir. Özellikle Türkiye’nin Doğu ve Güneydoğu bölgelerinde yoğunlaşan Şark Medreseleri de genellikle resmi bir vakıf sistemine bağlı olmaksızın halkın doğrudan desteğiyle ayakta kalmıştır. Tayin/râtıb sistemi bu desteğin en önemli ayaklarından birini oluşturmuştur. Bu sistem gönüllü ailelerin sırayla veya düzenli olarak medrese öğrencilerine yemek sağladığı bir sosyal dayanışma örneğidir. Uygulandığı süre boyunca ilim ehli ile toplum arasındaki bağları güçlendiren bu sistem sayesinde talebelerin temel ihtiyaçları karşılanmış ve böylece medresedeki eğitimin sürdürülebilirliği sağlanmıştır. Yanı sıra söz konusu gelenek; bilgiyi halka ulaştırmanın en önemli aygıtlarından biri olmuş, dolayısıyla toplumun dini bilgiye ulaşımını da kolaylaştırmıştır. Ancak ortaya çıkan ekonomik zorluklar ve modernleşme ile başlayan sosyal yapıdaki değişimler nedeniyle bu sistem zamanla terk edilmeye başlanmıştır. Günümüzde unutulmaya yüz tutan tayin/râtıb sistemi tüm bunların yanında medreselerdeki ilmi/akademik özgürlüğün bir parçası olarak da değerlendirilebilir. Topluma yayılan bu uygulama sayesinde belirli kişilerin veya kurum ve kuruluşların medresedeki eğitime müdahalesinin önüne geçilmiştir. Nitekim tayini veren kişinin eğitime, müderrise veya medreseye müdahalesi durumunda o kişiden alınan tayinin iptal edilmesi (tayin/râtıb kesme) ve bunun o şahıs için itibar kaybına yol açması bu durumu ortaya koyan en önemli hususlardandır. Tüm olumlu etkileriyle birlikte mevzubahis sistemin ekonomik yoksunluk gibi birtakım handikaplarının da olduğu söylenebilir. İşte bu tür avantajları ile dezavantajlarını ortaya koymak amacıyla okumakta olduğunuz makale Şark Medreselerindeki söz konusu geleneği kavramsal ve tarihsel bağlamda ele almakta, değişen toplumsal-ekonomik şartların medrese eğitimine olan etkilerini incelemektedir. Çalışma; tayin/râtıb sisteminin işleyişini örneklerle açıklamakta, toplumsal ve eğitimsel etkilerini detaylı bir şekilde değerlendirmektedir. Ayrıca kalitatif araştırma yöntemiyle, ilgili çalışmaların incelenmesi ve sözlü tarih yöntemiyle de medrese geleneğine hakim kişilerle yapılan sözlü mülakatlara dayalı olarak, elinizdeki metinde bu sistemin zamanla nasıl değişime uğradığı ve günümüzde neden önemini kaybettiği tartışılmaktadır.
Keywords : Şark Medreseleri, Tayin, Râtıb, Sosyal Yardımlaşma, İslam Eğitimi, Din Eğitimi, Dayanışma Kültürü