Batı İslâm Coğrafyası Hadis Alimlerinin İlmî Hayatında Eş‘arî Kelâmının Yeri: Hicrî 5. ve 6. Asır

Authors : Ayşe Nur Yamanus

Pages : 275-305

Doi:10.5281/zenodo.10431507

View : 184 | Download : 114

Publication Date : 2023-12-26

Article Type : Research Paper

Abstract :Hicrî dördüncü asrın ilk çeyreğinde ortaya çıkan Eş‘arîlik, İslâm tarihi boyunca hadis ulemasının büyük çoğunluğu tarafından kabul görmüş bir kelâm mezhebidir. Hadis tarihi açısından mühim sonuçlar doğuran bu vakıa, Eş‘arî mezhebine müntesip muhaddislerin kelâm ilmiyle olan alakasının hangi boyutlara ulaştığı sorusunu gündeme getirmektedir. Zira geleneksel ashâb-ı hadîs anlayışına göre bidat sayılan kelâm, Selef çizgisini temsil eden hadis âlimleri tarafından en ağır şekilde yerilmiş ve hadisin zıt kutbu olarak konumlandırılmıştır. Bu doğrultuda Eş‘arîlik de kelâm karşıtı ashâb-ı hadîs çevrelerinin hedefi olmaktan kurtulamamıştır. Fakat bu durum, Eş‘arî mezhebinin hadisçiler tarafından benimsenmesini ve kelâmla iştigal eden bir Eş‘arî hadisçiler zümresinin ortaya çıkmasını engelleyememiştir. Böylece hicrî dördüncü asırdan itibaren Eş‘arî kelâmı, tıpkı diğer İslâmî ilimler gibi, tahsil ve tedris faaliyetlerinin doğal bir parçası hâlini almaya başlamıştır. Eş‘arî mezhebinin en güçlü şekilde temsil edildiği bölgelerden olan Endülüs ve Mağrib coğrafyası, kelâmın hadis ulemasının ilmî hayatında ne şekilde yer edindiğinin tespiti için elverişli bir zemin sunmaktadır. Tarih boyunca hadis ilminde otorite sayılabilecek çok sayıda muhaddisin yetiştiği söz konusu coğrafyada hicrî beşinci ve altıncı asırda hayat süren meşhur hadis âlimleri, Eş‘arîliğe yönelik aidiyetleri ve kelâm ilmiyle ilgileri bakımından bu çalışmada ele alınmıştır. Araştırmaya konu edilen hadis âlimlerinin tahsil ve tedris hayatları incelenerek, onların Eş‘arî kimliklerini ön plana çıkartan ayrıntılar saptanmıştır. Eş‘arî geleneğin Batı İslâm coğrafyasındaki hadis âlimleri tarafından nasıl sahiplenildiği, Eş‘arî mezhebinin bu bölgede yayılması noktasında hadisçilerin ne gibi roller üstlendiği, kelâm tedrisinde hadis uleması tarafından en yaygın şekilde kullanılan kitapların neler olduğu ve kelâm eserlerinin hangi metotlarla okunup aktarıldığı gibi hususlara mevcut veriler çerçevesinde açıklık getirilmiştir. Neticede hicrî beşinci ve altıncı asrın Batı ilim havzasında, kelâm ilminin Eş‘arî hadisçilerden büyük bir rağbet gördüğü ve Eş‘arî kelâmına dair önemli metinlerin okunup okutulmak suretiyle muhaddisler arasında tedavülde kalmayı sürdürdüğü ortaya konulmuştur.
Keywords : Hadis, Eş\'arî Kelâmı, Tedris, Endülüs, Mağrib