II. Abdülhamid Döneminde Dinî Yayıncılık: İslâmî Metinleri Kim Üretir?-II

Authors : Filiz DIĞIROĞLU

Pages : 1-44

Doi:10.15370/maruifd.452184

View : 19 | Download : 12

Publication Date : 2018-06-15

Article Type : Research Paper

Abstract :Öz: Osmanlı metin dünyasında hem ilmiyenin hem de halkın ihtiyacını karşılayacak  dinî metinler her dönem var olmuştur. Matbaanın yaygınlaşması ve Tanzimat reformlarının  etkisi ile çeşitlenen Osmanlı metin dünyasında da dinî metinler ağırlığını korumuştur.  Bu makale, II. Abdülhamid döneminde üretilen İslâmi metinlerden ziyade onların  üreticilerini tespit etmeyi amaçlamaktadır. Çünkü dönemin siyasi ve ilmi havası  içerisinde dinî bilginin üretimini sağlayanların kimlikleri, metinlerin mahiyeti başta olmak  üzere birçok şeye etki edebilir. Makale ‘II. Abdülhamid döneminde dinî metinleri  kim üretir?’ sorusuna cevap aramaktadır. Bu sorunun cevabı II. Abdülhamid döneminde  kurumsal bir yapıya kavuşan ve etkili bir biçimde uygulanan matbuat denetim  mekanizmasının faaliyetlerine bakılarak bulunabilir. Bu bağlamda faaliyetlerini denetimin  en üst kurumu olan Maarif Nezareti’ne bağlı olarak sürdüren Encümen-i Teftiş  ve Muayene Heyeti kayıtları incelendi. Söz konusu dinî metin olunca Maarif ’teki heyete  yardımcı olmak üzere Bab-ı Fetva’da kurulan Tetkik-i Müellefat Heyeti’nin defterleri  taranarak çeşitli veri setleri oluşturuldu. Çünkü bu defterler, incelenen eserin adı,  konusu, müellifi, telif türü, incelemeyi talep eden kişi/kurum ile eserin yayınlanıp yayınlanmayacağına  dair görüşler gibi oldukça zengin bilgiler içermektedir. Dolayısıyla  Bab-ı Fetva’daki defter kayıtları, söz konusu sorunun cevabı için en uygun zemini oluşturmaktadır.  Meşihat’taki Tetkik-i Müellefat Heyeti’nin muhatapları, ruhsat alma girişiminde bulunan  diğer bir deyişle dinî eser neşretmek isteyen kişi ve kurumlardır. Bu heyetin kayıtlarına  göre basım izni müracaatında bulunanlar müellif, mütercim, muhaşşi gibi doğrudan  metin üretimine katkıda bulunanlar ile gerek medrese ders kitapları gerekse halka  yönelik ilmihal kitaplarını basmak üzere ruhsat başvurusunda bulunan yayıncılardır.  Metin üretimine doğrudan katkıda bulunanlar kimliklerine göre tasnif edildiğinde bürokrat,  ulema, talebe, meşayih ve tarikat mensubu gibi çeşitli sosyal gruplar ile karşılaşılmış,  ulema vasfını barındıranlar bu makaleye konu edilmiştir. Ruhsat başvurusunda  bulunan müracaat sahipleri incelendiğinde ortaya çıkan en çarpıcı sonuç, Osmanlı ulemasının  metin üretimindeki tekelini artık kaybettiğidir. Her ne kadar tekeli yitirse de  Osmanlı uleması, dinî eser telif eden ikinci büyük sosyal grup olarak varlığını devam  ettirmiştir. Elinizdeki çalışma müellif ulemanın kategorik tasniflerle kimlerden teşekkül  ettiği, ne tür eserler kaleme aldığı ve bu eserlere karşı devletin tutumunu ortaya koymaktadır. Bu tasnifler sayesinde müellif ulemanın çeşitliliği ile Osmanlı coğrafyasındaki  dağılımı ortaya çıkarılmaktadır.  Tetkik-i Müellefat Heyeti kayıtları, II. Abdülhamid döneminde matbu dinî neşriyatın  seyrini, ruhsat başvurusunda bulunan eserlerin incelenme sürecini, heyet üyelerinin  verdiği kararları göstermektedir. İşte bu makale bir dinî eserin yayınlanıp yayınlanmayacağına  dair kararları ve özellikle ruhsat alması uygun görülmeyen eserlerin ‘sakıncalı’  bulunan taraflarını kaynakların müsaade ettiği nispette tespit etmiştir. Aslında bu tespitler  devletin dinî neşriyata müdahelesinin boyutlarını ortaya koyabilecek ufuk açıcı  bilgilerdir. Bu makale müellif ulemanın eserlerine ruhsat alma girişimine odaklanarak  ulemanın ulemayı tedkik ettiği süreci anlamaya çalışmaktadır. Bu bağlamda Osmanlı ilmiyesinin  üst düzey ulemasından müteşekkil heyetin denetim ve kontrol yetkisini nasıl  kullandığı gözlenmiştir. Devletin incelemelerde bulunan heyet başkanından taşra medreselerinde  tahsil-i uluma devam eden talebeye kadar herkese eşit mesafede bir tutum  sergilediği müşahede edilmiştir. Aynı şekilde denetim mekanizmalarının faili olan ulemanın,  müellif/denetlenen ya da heyet üyesi/denetleyici sıfatlarını haiz olarak mekanizma  ile farklı düzeylerde ilişkiler kurduğunda da sistemin adilane suretle işletildiği  görülmüştür. Bunların yanı sıra söz konusu dönemde taltif edilen müellif ulema ile dinî  metin türleri ve telif meselesine dair bazı ayrıntılar da ele alınmıştır 
Keywords : II Abdülhamid, Meşihat, ulema, Çerkeşşeyhizade Mehmet Tevfik Efendi