Câhiliye Şiirinde Sosyal Adaletsizliğe Bir Başkaldırı: Sa‘âlîk Şairlerde “Fakirlik” Teması

Authors : İsa Güceyüz, Bedrettin Arvasi

Pages : 365-408

Doi:10.56720/mevzu.1585005

View : 246 | Download : 139

Publication Date : 2025-03-15

Article Type : Research Paper

Abstract :İslâm öncesi Arap toplumunda, adeta medya görevi üstlenen şiire bü-yük önem verilmiş ve bu nedenle dönemin toplumunda birçok şair yetişmiş-tir. Edebiyatçılar, Câhiliye dönemi şairlerini çeşitli kategorilere ayırmıştır. Mu‘allaka sahibi şairler, fursân (süvari) şairler, sa‘âlîk (fukara/eşkıya) şair-ler, kadın şairler, hanif şairler ve cömert şairler bu tasniflerden bazılarıdır. Arap edebiyatında mu‘allaka şairlerinden sonra en dikkat çeken grubun sa‘âlîk şairler olduğu söylenebilir. Sa‘âlîk şairlerin sayısı ve isimleri konu-sunda kaynaklarda netlik bulunmamakla birlikte ‘Urve b. el-Verd, Ebû Hirâş el-Huzelî, Şenferâ, Teebbeta Şerran ve Suleyk b. es-Suleke gibi şairlere bu kategoride yer verilmektedir. Mu‘allaka şairleri ve şiirleri araştırmacılar tarafından detaylı olarak incelenmiş ancak sa‘âlîk şairler ve şiir temaları yeterli ölçüde tahlil edilmemiştir. İslâm öncesi Arap toplumunda su‘lûk ha-reketinin ve böyle bir şair topluluğunun ortaya çıkmasında çeşitli etkenler-den söz edilmektedir. Sosyal ve ekonomik nedenler bu sebeplerin başında gelmektedir. Nitekim şairlerin bir kısmı içinde yaşadığı fakirlikten kurtulmak maksadıyla su‘lûk hareketine dâhil olurken bir kısmı da kabilelerinde hor görüldükleri için bu harekete katılmıştır. Bazı şairlerin köle çocuğu olmaları-nın yanı sıra annelerinden dolayı siyahi bir ten rengine sahip olmaları nede-niyle kabileleri tarafından dışlanmaları, su‘lûk hereketine katılmalarına ne-den olmuştur. Çünkü Câhiliye toplumunda ekonomik ve sosyal statü önemli bir yere sahiptir. Bu bağlamda araştırmada ele alınan şairler, su‘lûk hareke-tine katılma gerekçelerine göre tasnif edilmiştir. Fakirlik hakkında şiiri bu-lunmayan sa‘âlîk şairler araştırmanın kapsamına dâhil edilmemiştir. Sa‘âlîk şairler şiirlerinde kahramanlık, atılganlık, mertlik, cömertlik ve paylaşımcı olma gibi temel temalara yer vermiştir. Bununla birlikte fakirlik ve fakirlik-ten kurtulma yolları, diğerkâm olma, zilletten uzak durma ve onurlu yaşam gibi konuları da şiirlerinde ağırlıklı olarak işlemiştir. Sa‘âlîk şairler, şiirlerinde toplumdaki zengin-fakir ayrımına vurgu yaparak, özellikle fakirlere yapılan haksızlıkları eleştirmiştir. Bu yönüyle sa‘âlîk şairlerin şiirlerinin toplumdaki sosyal adaletsizliğe bir başkaldırı niteliği taşıdığı söylenebilir. Onurlu bir fa-kirliğin utanılacak bir durum olmadığı, cimriliğin hâkim olduğu zenginlikten çok daha üstün ahlâki bir duruş olduğu şiirlerde ifade edilmiştir. Bu bağ-lamda -zorla dahi olsa- sosyal adaleti sağlamak maksadıyla zenginden alıp fakirlere dağıtmak meşru görülmüştür. Bununla birlikte zenginlere yalakalık yapan ve asalak geçinen fakirler de tenkit edilmiştir. Kendisinin de ihtiyacı olduğu halde elindeki imkânı başka kimselerle paylaşabilmek önemli bir er-dem olarak sunulmuştur. Sa‘âlîk şairlere göre, sadece zevk için gereğinden fazla yemek kınanacak bir olgudur. Ayrıca kişinin sabit bir yeri ve rahat bir yatağı olmamalıdır. Paylaşılmayan zenginlik de sahibini cimriliğe ve ahlakî çöküşe sürükler. Sa‘âlîk şairler tarafından toplumdaki tabakalaşmaya karşı ağır eleştiriler yapılmış ve sosyal düzenin sağlanması için ahlakî bir dönü-şüme ihtiyaç olduğu vurgulanmıştır. Nitekim sürekli mal biriktirmek ve bu malı ihtiyaç sahipleriyle paylaşmamak toplumsal yozlaşmanın bir aracı ola-rak görülmüştür.
Keywords : Arap Dili ve Belâgatı, Câhiliye Şiiri, Sa‘âlîk Şairler, Sosyal Adalet, Şiir Tema-ları, Fakirlik