Osmanlı Döneminden Bir Konulu Tefsir Örneği: Yusufefendizâde'nin Miʿrâciyye Adlı Eseri

Authors : Gülhan Maden

Pages : 246-287

Doi:10.18498/amailad.1558890

View : 89 | Download : 35

Publication Date : 2024-11-30

Article Type : Research Paper

Abstract :Miʿrâciyye, İslâm sanat ve edebiyatında Hz. Muhammed’in miʿracını konu edinen eserlerin genel adı olarak karşımıza çıkmaktadır. Daha ziyade kaside ve mesnevi türü şiirler şeklinde edebiyat alanındaki eserlerde tezahür eden miʿrâciyyeler minyatür, hat, kitap sanatları ve musiki alanındaki eserlerde de ortaya çıkmıştır. Bir edebiyat türü olarak miʿrâciyye, Türk ve İran kültüründe daha ziyade edebî eserlere konu olurken bu konuda yazılan Arapça eserlerin miʿrac konusunu dinî ilimler açısından ele alan bilimsel nitelikli kitaplar oldukları görülmektedir. Sahâbî Kaʿb b. Züheyr’in (öl. 24/645) Kasîde-i bürde’sinde yer alan miʿrac hadisesiyle ilgili beyitler, bu türün ilk örneği kabul edilmektedir. Türk kültüründe ise ilk olarak Satuk Buğra Han Destanı’nda ortaya çıkan bu form, günümüze kadar yüzlerce esere konu edilmiştir. Miʿrâciyye adıyla yazılan müstakil eserlerden biri de 17. ve 18. yüzyıl Osmanlı âlimlerinden Yûsufefendizâde Abdullah Hilmi’ye aittir. Arapça kaleme alınan ve Millet Kütüphanesi, Ali Emîrî Efendi, 222 numarada yer alan yazma eser, miʿrac konusunu âyet ve hadisler ekseninde ele almaktadır. Eserde konuyla ilişkilendirilen üç âyet grubuna yer verilmekte, bir âyetin ise farklı bir kıraatine istinaden konuyla ilgisi ortaya konulmaktadır. Bunlardan birincisi İsrâ sûresinin ilk âyetidir. İsrâ olayının Kur’an’dan açık delili olan bu âyet çerçevesinde Hz. Peygamber’in Mescid-i Harâm’dan Mescid-i Aksâ’ya götürülmesi detaylı bir şekilde işlenmektedir. Yine bu âyetin tefsiri sadedinde isrâ olayından sonra gerçekleşen miʿrac hadisesi rivayetler eşliğinde ele alınmaktadır. Mevzû Hz. Muhammed’in ilahi huzura yükselmesi ve Allah’ın kurbiyetine mazhar olmasına geldiğinde, bu konuyla irtibatlandırılan Necm sûresi 8-10. âyetlerin tefsirine yer verilmektedir. Bu âyetler açık ve net olarak miʿracdan söz etmemekle birlikte bazı müfessirlerce miʿrac olayı ekseninde tevil edilmiştir. Bu çerçevede Hz. Peygamber’in Allah’ı görüp görmediği, ondan hangi vahiyleri aldığı, beş vakit namazın nasıl farz kılındığı gibi bazı meseleler detaylı bir şekilde incelenmektedir. Son olarak Hz. Muhammed’in miʿrac dönüşünde yaşadığı olaylar ve müşriklerin onu yalanlamasına dair haberler anlatılmaktadır. Bu şekilde isrâ ve miʿrac olayı âyetler ve hadisler çerçevesinde kronolojik olarak izah edildikten sonra Hz. Peygamber’in yaşadığı bu tecrübenin insanlar için nasıl bir imtihan vesilesi olduğunu anlatan İsrâ 60. âyetin tefsirine yer verilmektedir. Eserin sonuç kısmında ise bir kıraat veçhine binaen bazı müfessirler tarafından miʿracda Hz. Peygamber’in sema katları arasındaki yükselişi şeklinde tevil edilen İnşikâk sûresinin 19. âyeti ile konu bir kez daha Kur’an’dan temellendirilmeye çalışılmaktadır. Böylece eserde miʿrac konusuyla ilişkilendirilen bütün âyetlerin tefsir edildiği görülmektedir. Yer yer tefsir, yer yer de hadis şerhi görünümü arz eden eserin miʿracla ilişkilendirilen âyetler ve onların yorumu çerçevesinde yazılmış olması, onu Tefsir ilmi açısından önemli kılmaktadır. Bu makalede Yûsufefendizâde’nin söz konusu eseri, konulu tefsir metodu açısından incelenmektedir. Böylece daha çok son yüzyılda sistemleşmeye başlayan “konulu tefsir” metodunun, önceki yüzyıllarda da var olduğu ortaya konmaktadır. Arapça karşılığı mevdûʿî tefsir olan bu yöntem henüz bütün unsurlarıyla bir usûl olarak teşekkül etmediğinden olsa gerek, tanımı ve kısımları hakkında değişik görüşler ortaya konmuştur. Kimisi bu yöntemi en dar anlamıyla “Herhangi bir konudaki âyetleri iniş sırasına göre düzenleyerek tefsir etmek” şeklinde tanımlarken bazıları sûre tefsirlerini, Kur’an’daki bir kavramın tahlilini, hatta tefsir usulüne dair bazı mevzuları Kur’an ekseninde ele alan çalışmaları da (Kur’an’da nâsih-mensûh âyetler, Kur’an’da muhkem-müteşâbih âyetler gibi) konulu tefsire dahil etmektedirler. Bazı eserlerde ise bunlar konu tefsiri, kavram tefsiri, sûre tefsiri ve usûl konulu tefsir şeklinde konulu tefsir yönteminin çeşitleri olarak sıralanmaktadır. Aslında konulu tefsir deyince çoğunlukla dar anlamıyla “Bir konunun ilgili âyetler çerçevesinde ele alınması” anlaşılmaktadır. Bu anlamıyla Yûsufefendizâde’nin Miʿrâciyye adlı eserini bu tür kapsamında değerlendirmek mümkündür. Zira eserde miʿrac konusu, mevzu ile ilişkilendirilen âyetler ekseninde ele alınmaktadır. Normalde konulu tefsir metodunda belirlenen âyetlerin nüzul sırasına göre sıralanması esastır. Ancak bu eserde âyetler iniş sırasına göre değil, anlatılan konunun kronolojik sırasına göre sistematize edilmiştir. Zira seçilen konu fıkhî değil, tarihî bir mevzudur ve böyle bir mevzuda nüzul sırasının değil kronolojik sıranın gözetilmesi gayet tabiidir. Elinizdeki çalışmanın amacı, söz konusu eserin tefsir ilmi açısından değerini ve konulu tefsirler arasında sayılıp sayılamayacağını tespit etmenin yanı sıra Yûsufefendizâde’nin Tefsir ilmine bakışını ve ona katkılarını gün yüzüne çıkarmaktır.
Keywords : Tefsir, Konulu Tefsir Metodu, Yûsufefendizâde, Miʿrâciyye, Osmanlı