Eski Uygurcada Köŋül Örit- ve Köŋül Turgur- Deyimlerinin Kullanımları Üzerine

Authors : Nurdan Besli

Pages : 736-748

Doi:10.29110/soylemdergi.1623783

View : 23 | Download : 43

Publication Date : 2025-04-30

Article Type : Research Paper

Abstract :Eski Uygur Türkçesi olarak bilinen ve Eski Türkçe döneminde verilen eserler bakımından ayrıcalıklı bir yere sahip olan dönem, Türkçenin pek çok dil özelliğinin ortaya koymaktadır. Eski Uygurca metinlerinde karşılaşılan köŋül örit- ve köŋül turgur- deyimleri bu döneme has önemli ifade biçimlerinden biridir. Eski Türkçenin Deyim Varlığı isimli eserde köŋül örit- deyimi “düşünce geliştirmek”; köŋül turgur- deyimi ise “niyet beslemek” anlamlarıyla kaydedilmiştir. Ancak taranan metinlerde bu deyimlerin eş ve yakın anlamlı olduğu, buna bağlı olarak metinlerde sıklıkla birbirlerinin yerlerine kullanılabilindiği görülmüştür. Deyimi oluşturan örit- ve turgur- eylemleri de kendi içlerinde ayrıca ikileme oluşturmakta ve ikilemelerin derlendiği kaynaklarda gösterilmeyen bir anlam olarak “ortaya çıkma, meydana getirme” anlamlarını ifade etmektedir. Metinlerde köŋül turgur-, köŋül örit- deyimlerinin genellikle bir düşünce geliştirmek, bir zihniyet ortaya koymak şekilde aktarıldığı görülmüştür. Uygurca döneminde Çince ve Sanskritçeden yapılan çeviriler ve köŋül sözcüğünün bu dillerdeki karşılığının zihin ve kalp ile olan ilişkisi, Uygurcada bu deyimin anlamının belirlenişinde bazı problemlere neden olmuştur. Bağlamdan hareket edildiğinde deyimlerin bazı metinlerde “bir duygu-hissiyat ortaya koymak” anlamında kullanıldığı görülmüştür. Deyimlerin kullanımlarına göre beliren gönül vermek, niyet et, yükseltmek anlamları ise deyimlerin kendilerinden önce kullanılan yapılara göre ortaya çıkmıştır. Buna göre deyimlerin anlamı kendinden önce kullanılan ögelere göre şekillenmekte, yönelme hal ekini alan sözcüklerden sonra, sebep-sonuç bildiren yapılardan ve kendinden önce kullanılan nesne konumundaki sözcüğe göre belirlenmektedir.
Keywords : Eski Uygur Türkçesi, deyim, ikilemeler, köŋül örit-/turgur-, çokanlamlılık