‘Ulûmü'l-Kur'ân Tarihinde Ehlü’l-Me‘ânî Âlimlerin Eserlerini Temellendiren Erken Dönem Müfessirleri ve Eserleri Üzerine İncelemeler

Authors : Aslan Çıtır

Pages : 1-21

Doi:10.51450/ilmiyat.1365245

View : 180 | Download : 113

Publication Date : 2024-06-30

Article Type : Research Paper

Abstract :Bu araştırma makalesinin konusu; başlangıcı Ferrâ’ya (öl. 207/822) dayandırılan ehlü’l-me‘ânî âlimlerin Me‘âni’l-Kur’ân, Mecâzü’l-Kur’ân, Garîbü’l-Kur’ân ve İ‘râbü’l-Kur’ân tefsirlerinin temellerini teşkil eden erken dönem müfessirlere atfedilen eserlerdir. Amaç ehlü’l-me‘ânî müfessirlerin tefsirlerine katkıda bulunan ilk beş müfessirin hicretin birinci ve ikinci yüzyılına nispet edilen eserlerini tahlil etmektir. Ancak, İbn Abbas’a (68/687-88) atfedilen Me‘âni’l-Kur’ân, Garîbü’l-Kur’ân, Kitâbü’l-lügat ve Zeyd b. Ali’ye (öl.122/740) isnat edilen Garîbü’l-Kur’âni’l-mecîd haricindeki eserlere ulaşılamamıştır. Atâ’ b. Ebî Rebâh’a (öl. 114/732) atfedilen Garîbü’l-Kur’ân’a da İsmail Cerrahoğlu’nun Ankara İlahiyat Fakültesi Dergisindeki makalesinde ulaşılmıştır. İsmail Cerrahoğlu’nun makalesinde İbn Ebî Rebah’a nispet edilen eserin iki nüshası mukayeseli çalışılmış ve bu iki yazma eser incelenmiştir. Bunlardan biri İstanbul Esad Efendi Kütüphanesindeki 91/3 mecmuanın 104a-112b varakları arasında bulunmaktadır. Bu risale Lügatü’l-Kur’ân” adıyla bazı eserlerde Abdullah b. el-Hüseyn b. Hasnûn el-Mukrî’ye (öl. 386/996); bazı kaynaklarda Muhammed b. Ali b. el-Muzaffer el-Wazzân’a (öl. ?) isnat edilmiştir. Aynı ihtilafın olduğu ikinci risâle ise İstanbul Atıf Efendi Kütüphanesinde 2815/2 nolu mecmuasının 102a-107a varakları arasında bulunup Kitâbu garîbi’l-Kur’ân adını taşımaktadır. Araştırmanın yöntemi Zerkeşî’nin (öl. 794/1392) el-Burhân adlı eserinde ele aldığı ehlü’l-me‘ânî terkibinin muhtevâsı, etimolojisi, kapsamı; ehlü’l-me‘ânî âlimlerin tefsirlerinin temelini teşkil eden erken dönemin derlenen ilk eserleri çerçevesinde tezahür etmiştir. Sonuç olarak Peygamberimizden sonra ilk ehlü’l-me‘ânî âlimlerinin başta sahabe olmak üzere tâbiîn ve sonraki dönem âlimler olduğu kanaatine varılmıştır. Kur’ân’ın inzalinden önceki cahiliye Arap topluluğu döneminde Arap dili ve edebiyatının, şiir ve belâgatinin ileri seviyede olduğu bilinmektedir. Vahiy öncesi dönemde Arapların Yemen, Habeşistan, Fars (İran), Rum (Bizans), Hind, Çin vd. uluslarla ticari, siyasi ve kültürel ilişkileri mevcuttur. Bu alanlardaki ilişkilerin dillere yansıması neticesinde bu ulusların ve Arap kabilelerin lehçelerindeki bazı kelimeler Arap şiirine yansımıştır. Ayrıca devletin sınırları genişleyip Arap diline yabancı kelimelerin dâhil olmasıyla bu dilin bir gramer yapısının teşekkülü, belirli kaide ve kurallarla disipline edilme ihtiyacı hâsıl olmuş, çeşitli vecihleri itibariyle Arap diline ait eserler yazılmıştır. Başta kureyş lehçesi olmak üzere Arap lehçelerinden devşirilen, farklı lisanlardan Arapçaya intikal eden, Arapçalaşmış kelimeleri içeren, garîb (yabancı) sözcüğüyle anılan kelimeleri inceleyen me‘âni’l-Kur’ân tasnifinde birçok kitap yazılmıştır. Bu bağlamda farklı ulusların dillerinden muarrebleşen ve muhtelif Arap kabilelerin lahçelerinden birçok kelimenin Kur’ân’ın lafzında varit olduğu muarreb isimli kitaplarda belirtilmiştir. Bu durum, hicri ilk asırdan itibaren ehlü’l-me‘ânî müfessirlerin Me‘âni’l-Kur’ân, Mecâzü’l-Kur’ân, Garîbü’l-Kur’ân ve İ‘râbü’l-Kur’ân alanlarına ilişkin eserler tedvin etmesini sağlamıştır. Kitap başlıkları farklı olsa da Kur’ân’daki garîb kelimeler, yorumlanması bakımından aynı muhtevayı kapsamaktadırlar. Bazıları mecâzü’l-Kur’ân başlıklı kitapları belâgat eserleri kapsamında kabul etse de onların retoristlerin kullandığı metafordan ziyade garîb kelimeleri anlamak üzere tedvin edilen kitaplar olduğu görülmektedir. Ebû ‘Ubeyd (öl. 224/838) mecâz, garîb ve tefsir kavramlarını açıklamasının akabinde bu kavramların tamamının kelimelerin anlamını bilmeyi amaçladığını belirtmiştir. Bu çalışmada ehlü’l-me‘ânî müfessirlerin ilk me‘âni’l-Kur’ân çalışmalarının muhtevası, metodu, farklılıkları, gelişim süreci, Kur’ân’ın tefsirine ve yorumlanmasına yansıması hedeflenmiştir. Bu bağlamda ehlü’l-me‘ânî kavramı, onun etimolojisi, kapsamı ve ehlü’l-me‘ânî müfessirlerin eserlerine ilaveten ilk derlenen eserler kapsamında İbn Abbâs’a atfedilen Garîbü’l-Kur’ân, Ebû Rebâh’a nispet edilen Garîbü’l-Kur’ân, Zeyd b. Ali’ye isnat edilen Garîbü’l-Kur’ân başlıklı kitaplar incelenmiştir. Ehlü’l-me‘ânî müfessirleri, İslam öncesi Arapçalaşmış garîb (yabancı) kelimeleri ve Müslümanlaşmış ulusların ve kabilelerin dillerinden Arapçaya geçerek muarrebleşmiş ve Kur’ân’ın lafzında yer almış garîb (yabancı) kelimeleri açıklayarak Kur’ân’ın anlaşılmasına katkı sağlamıştır.
Keywords : Tefsir, Kurân İlimleri, Ehlül Meânî, Garîb, Muarreb Kelimeler