DİNÎ KURUMSALLAŞMA VE ŞAH İSMAİL’İN KARİZMATİK OTORİTESİ

Authors : Ayşe Duygu Tanrıverdi

Pages : 227-246

Doi:10.60163/tkhcbva.1532438

View : 72 | Download : 44

Publication Date : 2025-03-26

Article Type : Research Paper

Abstract :Taraftarlarınca olağanüstü özelliklere sahip olduklarına inanılan ve meşruiyetlerini bu temelde inşa eden farklı alanlardaki birçok liderlik yapısı, Alman sosyolog Max Weber’in öne sürdüğü “karizmatik otorite” kavramı bağlamında incelenmiştir. İlk Safevi Şahı İsmail’in tarih sahnesine çıkışı da, “karizmatik otorite” tanımına uymaktadır. Erdebil merkezli Safevi tarikatı şeyhleri, 15. yüzyıldan itibaren geleneksel İslami öğretilerinden ve tabanlarından koparak, mevcut yönetimlerin sosyo-ekonomik uygulamalarına ve resmi din anlayışına tepkili, mesiyanik inançlara sahip, çoğunlukla Anadolulu ve büyük ölçüde göçebe kökenli kitlelerin kutsal savaşçı-şeyhleri haline gelmişlerdir. “Kızılbaş” olarak adlandırılan bu kesimler, Şeyh İsmail’i de kurtarıcı liderleri olarak kutsallaştırmışlardır. Şeyh İsmail’in, Kızılbaş müritlerinden oluşan ordusuyla 1501’de Tebriz’e girerek Safevi Devleti’nin kuruluşunu ilan etmesi, dinsel bir hareketin devletleşmesi açısından tarihte ender rastlanan durumlardan biri olmuştur. Artık Şah olan İsmail’in otoritesini yerleştirecek bir devlet teşkilatı kurmaya girişmesi ise, Weber’in “karizmanın rutinleşmesi” olarak tanımladığı sürece tekabül etmektedir. Weber, bu süreçte, gündelik kurumlara ve rutin uygulamalara dayanmaya başlayan karizmatik liderin, olağanüstü görülen niteliklerine dayanan cazibesini kaybedeceğini belirtmektedir. Üstelik Şah İsmail dinsel kurumsallaşma bağlamında Onikiciliği yeni devletin resmi dini ilan etmiştir. “Gaib İmam” ı siyasi ve dini otoritenin asıl sahibi olarak gören Onikiliciliğe başvurmak, taraftarlarının mesiyanik beklentileriyle yükselen bir hükümdarın siyasi ve dini meşruiyeti açısından oldukça riskli bir adımdı. Ancak bunlara rağmen, Şah İsmail, “kutsal Şah” kültüne dayanan karizmatik otoritesini koruyabilmiştir. Bunun nedenini, Şah İsmail’in karizmasının, Kızılbaş dinsel ideolojisine dayanan, kendine özgü rutinleşme sürecinde aramak gerekmektedir. Bu çalışma, rutinleşme sürecinin, Şah İsmail’in karizmatik otoritesinin devamlılığını sağlayan temel özelliklerini ortaya koymayı amaçlamaktadır. Söz konusu özellikler, Onikiciliğe rağmen, başına buyruk Kızılbaş aşiretlerin devletin kuruluş döneminde sadakatinin nasıl sağlandığına ve Şah İsmail’in karizmatik otoritesinin, günümüz Türkiye’sine kadar ulaşan etkisini nasıl koruyabildiğine dair önemli ipuçları sunmaktadırlar.
Keywords : Karizmatik Otorite, Şah İsmail, Max Weber, Karizmanın Rutinleşmesi, Safeviler, Kızılbaş