Ali Şir Nevâyî’nin Biyografi/Tezkire Türündeki Risalelerinin Binası, Ağıt ve Hatırat Üslubu, Ölüm Ritüelleri

Authors : Tanju Oral Seyhan

Pages : 141-166

Doi:10.22559/folklor.2624

View : 87 | Download : 130

Publication Date : 2024-02-05

Article Type : Research Paper

Abstract :Ali Şir Nevâyî, Türk edebiyatında çeşitli ilklere imza atmış bir “akıl mühendisi”dir. Onun kaleme aldığı âlim, mutasavvıf Seyyid Hasan-ı Erdeşîr için Hâlât-ı Seyyid Hasan Big; edîp, bestekâr, hekim ve sûfî Pehlevan Muhammed için Hâlât-ı Pehlevân Muhammed ve eserlerini Farsça ve Arapça yazan Nakşibendî tarikatı mensubu, âlim ve şair Abdurrahman Molla Câmî için Hamsetü’l-mütehayyirîn adlı risaleleri Türk dünyasında Türkçe yazılmış biyografi türünün ilk örnekleridir. Ali Şir Nevâyî’nin bu risaleler ve Mecâlisü’n-Nefâyis ile temellerini attığı bu türün yazım metodları kendisinden sonra bu alanda yazanlar tarafından gerek Doğu gerekse Batı Türklük sahasında uygulanmıştır. Doğu Türklük sahasında Babur Şah Baburname’de tezkire yazımı metodunu daha geliştirmiş, alt başlıklar (Vilâdet ü nesebi, Şekl ü şemâili, Ahlâk u etvârı, masâfları / Masâf ve uruşları, Vilâyâtı, Evlâdı, Havâtîn u serârı, Ümerâsı gibi) kullanmıştır. Ali Şir Nevâyî’nin risaleleri sadece teknik anlamda yazılmış biyografi değil aynı zamanda bir ağıt ve hatırat özelliği taşırlar. Bu çalışmada bir inşa ustası, kompozitör olan Ali Şir Nevâyî’nin temelini attığı biyografi türünün binasını/inşa metodu ortaya konulmaya çalışıldı ve adı geçen risaleler bazı üslup özelliklerini kavramak açısından değerlendirildi. Türkiye’de bu risalelerin metin neşri yapılmış, Türkiye Türkçesine aktarılarak sözlük-dizini hazırlanmış; ancak dilbilgisi özellikle cümle yapısı, kültür tarihi, söz varlığı, üslup gibi farklı açılardan metin analizi yapılmamıştır. Ali Şir Nevâyî’den sonra kaleme alınan gerek tek kişi gerekse çok kişinin konu edinildiği tezkirelerde biyografi yazımında bu hususiyetlerin uygulandığı tespit edildi. Türk kültür hayatında, edebiyatında yeri olan üç kadim dost, ata sayılan yaşadıkları dönemin önemli isimleri arasında yer alan şahıslar için yazılan biyografi, hatırat, mensur ağıt hususiyetleri taşıyan risaleler yazılış amacına bağlı olarak ölümle ilgili âdetleri ve söz varlığını da barındırmaktadır. Ölüm ve ölüm ritüelleri üzerine çok çalışma bulunmaktadır. Makalede hatırat inşası ve üslup özellikleriyle birlikte eserlerin konusu ve zengin bir malzeme sunması bakımından sadece Ali Şir Nevâyî’de ölümle ilgili söz varlığı ve âdetler risaleler yanı sıra Münşeat, Mecâlisü’n-Nefâyis, Muhakemetü’l-Lugateyn adlı eserlerine de bakılarak belirlenmeye çalışıldı.
Keywords : Ali Şir Nevâyî, Seyyid Hasan ı Erdeşîr, Hâlât ı Seyyid Hasan Big, Abdurrahman Câmî, tezkire, ölüm