Hâkim el-Cüşemî’nin et-Tehzîb fi’t-Tefsîr Adlı Eserinde Ebû Bekir el-Esamm Rivâyetleri

Authors : Halil Sarı

Pages : 37-66

View : 108 | Download : 43

Publication Date : 2025-03-26

Article Type : Research Paper

Abstract :Hâkim el-Cüşemî, 412/1022 yılında Horasan’ın “Cüşem” kentinde dünyaya gelmiştir. Soyunun Kahtâni Araplarına dayandığına dair bazı rivâyetlere yer verilmiştir. Fıkıhta Hanefî mezhebini benimseyen Cüşemî, Zeydî âlimlerden dersler alması hasebiyle daha çok “Zeydî müfessir” şeklinde anılmıştır. Ancak, gerek tefsirinde gerekse başka eserlerinde Mu‘tezile’nin öğretilerini diğer mezhep ve fırkalara karşı kıyasıya savunduğundan, ayrıca âyetlerin delâlet ettiği hükümleri Mu‘tezile’nin temel dinamikleri çerçevesinde ortaya koyduğundan dolayı kendisini Mu‘tezilî müfessir olarak tanımlamak daha isabetlidir. Hatta, bazı kaynaklarda Mu‘tezile davetçisi, destekçisi, Cübbâiyye ekolünün son temsilcisi şeklinde sıfatlarla tavsif edilmiştir. Bu makale Cüşemî’nin et-Tehzîb fi’t-tefsîr adlı eserinde bulunan Mu‘tezilî gelenekte ilk müfessir kabul edilen ve tefsiri günümüze intikal etmemiş Ebû Bekir el-Esamm’ın (öl. 200/816) başlıca tefsir rivâyetlerini incelemeyi hedeflemektedir. Mu‘tezile âlimleri daha çok kelâmî meselelerle alakalı yapmış oldukları yorumlarla kendilerinden söz ettirmişler, bununla birlikte tefsir sahasında da derin etkiler bırakmışlardır. Bu açıdan, tabakât ve tefsir tarihi kaynaklarındaki bilgilere göre, Mu‘tezile âlimleri birçok tefsir telif etmiş ve tefsir geleneğinde hatırı sayılır eserler meydana getirmişlerdir. Fakat, Mu‘tezile’ye yönelik menfî tutum sebebiyle birçok Mu‘tezilî müfessirin, tefsiri kaybolmuştur. Cüşemî, hicrî beşinci asırda yaşaması hasebiyle kendisinden önce birçok Mu‘tezilî müfessir ve kelâmcısına halef olmuş, kaleme aldığı et-Tehzîb fi’t-tefsîr adlı tefsirinde çağımıza ulaşmamış Mu‘tezilî rivâyetleri nakletme fırsatı elde etmiştir. Cüşemî, Mu‘tezilî müfessir ve kelâmcılara ait görüşlerin çoğunu kabul etmiş ve onları et-Tehzîb fi’t-tefsîr adlı eserinde büyük ölçüde değerlendirmeye tabi tutmadan aktarmıştır. Cüşemî’nin et-Tehzîb fi’t-tefsîr’i, Mu‘tezilî müfessir ve kelâmcılara ait tefsir rivâyetlerini büyük ölçüde muhteva eden bir eser olduğundan, bu alanda Mu‘tezile’nin tefsire dair kültür mirasını gün yüzüne çıkarmaya yönelik çalışmalar yapılmasının gerekliliğini ortaya koymuştur. Bu itibarla, Mu‘tezile tefsir geleneğinin önemli simalarından olan Ebû Bekir el-Esamm’ın tefsir rivâyetleri et-Tehzîb fi’t-tefsîr’de önde gelen kaynaklar arasında bulunması, ayrıca et-Tehzîb fi’t-tefsîr özelinde daha önce böyle bir tetkikin yapılmamış olması bu araştırmanın yapılmasını gerekli kılmıştır.
Keywords : Tefsir, Mu\'tezile, Ebû Bekir el-Esamm, Hâkim el-Cüşemî, et-Tehzîb fi\'t-Tefsîr