Propp’un “Olağanüstü Masallarin Tarihsel Kökenleri” Eserinde Erginleme Töreninin İzleri

Authors : Anastasiia Zherdieva, Leyla Çiğdem Dalkılıç

Pages : 157-168

Doi:10.58242/millifolklor.1337728

View : 163 | Download : 121

Publication Date : 2025-03-19

Article Type : Research Paper

Abstract :Neredeyse tüm bilimsel kariyerini masal incelemelerine adayan Sovyet bilim insanı, halkbilimci Vla-dimir Yakovleviç Propp’un geniş çevrelerce bilinen “Masalın Biçimbilimi” eseri birçok dile kazandırılması-na rağmen, “Olağanüstü Masalların Tarihsel Kökenleri” SSCB’deki siyasi iklim nedeniyle, yazıldığı tarih üzerinden neredeyse yüz yıla yakın bir zaman geçmesine rağmen Türkçe de dâhil olmak üzere önde gelen yabancı dillere henüz çevrilmemiştir. Bu makalede dünya folkloru için önemli bir yere sahip olan olağanüs-tü masalların tarihsel kökenlerinin ele alındığı eserin hem tanıtılması hem de kaynakta yer alan erginleme töreninin masallardaki izlerinin Propp’un teorisi üzerinden incelemesi amaçlanmaktadır. Propp masalları mitten türeyen ürünler olarak görmekle birlikte masalın erginleme töreninin bir uzantısı olduğunu varsay-maktadır. Yetişkinliğe geçiş töreni olan erginleme, töreni başarı ile geçenlere daha yüksek bir sosyal statü veren, genci topluma dâhil ederek evlenme hakkı sunan, çeşitli sınavlara dayalı sert ve disiplin içindeki bir eğitim metodunu kapsar. Erginleme töreni öncesinde çocuklar ormana götürülür. Toplumun tam ve daimi üyeleri olabilmeleri için gerekli tüm bilgiler öğretilir. Ardından gençlerin ölümü ve yeniden dirilişinin can-landırıldığı tören gerçekleştirilir. Masallar da genellikle küçük bir çocuk olarak masal kahramanının evin-den bir nedenle uzaklaşması ile başlar, çeşitli maceralar yaşaması ve evlenip veya daha zengin biri olup eve dönmesi ile de sona erer. Erginleme töreninde gencin öldüğü ve yetişkinliğe ermiş, yeni bir kişi olarak dirildiği düşünülür. Geçici ölüm olarak adlandırılan bu eylem masallarda çocuğun sembolik olarak yakılma-sı, kaynatılması veya parçalara ayrılması olarak yer eder. Erginleme töreninin aşamaları masallarda bunun gibi birçok farklı motif olarak karşımıza çıkar. Erginleme töreni aynı zamanda öteki dünyaya yolculuk olarak görüldüğünden, öteki dünya motifi masalın ikinci önemli unsurunu oluşturur. Propp araştırmalarında masal kahramanının gittiği büyülü dünyanın ölüler diyarı; masaldaki ormanların iki dünya arasındaki sınır, Baba Yaga’nın ise onun koruyucusu olduğunu gösterir. Rus masallarında Baba Yaga ile incelenen erginle-me töreninin izlerini yansıtan masal motiflerinin Anadolu’da geçen Türk masallarındaki Dev Anası karakte-rinin yer aldığı anlatılarla benzerlik gösterdikleri saptanmıştır. Buradan hareketle farklı kültürlere ait masal kahramanlarının, benzer prototiplerin yansıması oldukları ortaya konmaya çalışılmıştır. İddiamız Baba Yaga’nın Dev Anası olduğu noktasında olmayıp Baba Yaga ile Dev Anası’nın fonksiyon itibariyle birbirine benzerlik gösterdiğidir. Böylelikle erginleme töreninin izlerini yansıtan evden ayrılma, zorlu sınavları geç-me, parçalara ayırma, öteki dünyaya yolculuk gibi motiflerin adı geçen Rus ve Türk masal karakterleri üzerinden incelenmesi hedeflenmiştir. Rus masal kahramanı Baba Yaga’nın masallarda temelinde oynadığı rol ve özellikleri, Propp’un teorisi temelinde derinlemesine tanıtılmaya çalışılmıştır. Bu özelliklerin anlaşıla-bilir olması ve de erginleme töreni ile ilintili masal motiflerinin diğer masallardaki yansımalarını ortaya koyabilmek adına Baba Yaga, Dev Anası karakteriyle masallardan derlenen örneklerle karşılaştırmalı olarak sunulmuştur.
Keywords : Vladimir Propp, masalın kökenleri, erginleme töreni, Baba Yaga, Dev Anası