Mâtürîdî Kelâm Düşüncesine Bir Katkı: Alâüddîn el-Üsmendî’de İnsan Özgürlüğü

Authors : Halil Öztürk

Pages : 67-100

Doi:10.51553/bozifder.1526308

View : 101 | Download : 96

Publication Date : 2024-12-31

Article Type : Research Paper

Abstract :İslam’ın temel esası olan inanç ilkelerinin doğru bir biçimde anlaşılması, anlatılması, inananları tarafından benimsenmesini sağlamayı ve bu inanca karşı yapılacak saldırıları bertaraf etmeyi amaç edinen ilim dalının adı Kelâm’dır. Kelâm ilmi hicri 2. asrın sonlarından itibaren teşekkül etmesiyle birlikte bu ilim dalı içerisinde pek çok düşünce ekolü ortaya çıkmıştır. Kelâm düşünce tarihinde ortaya çıkan bu ekollerden birisi de Mâtürîdîliktir. Mâtürîdîlik çoğunluğunu Türklerin oluşturduğu Semerkand bölgesinde ortaya çıkan bir düşünce ekolüdür. Semerkand bölgesi özellikle felsefi ve kelâmî düşüncelerin mümbit olduğu bir coğrafya olması yönüyle diğer bölgelere göre ön plana çıkmaktadır. Bu felsefi ve kelâmî düşünsel yapının Mâtüridîlik ekolünün karakterinde etkili olması kaçınılmazdır. Aynı zamanda fikri arka planında Ebû Hanîfe’nin (ö. 150/767) düşüncelerine de dayanmakla birlikte epistemolojik, teolojik ve felsefi olarak Ebû Mansûr el-Mâtürîdî’nin (ö. 333/944) oluşturmuş olduğu yapıdır. Mâtürîdîliğin geliştirilmesi noktasında hiç şüphesiz Mâtürîdî’den sonra gelen ve onun sistemini takip eden pek çok öğrencisi ve müntesibi olmuştur. Bunlar arasında Mâtürîdî gibi Semerkand bölgesinde yaşamış, Mâtürîdî kelâm düşüncesine Lübâbü’l-kelâm adıyla müstakil bir eser yazarak katkıda bulunan ve bu düşüncenin hicri 6, miladi 12. yüzyılda savunusunu yapan Alâüddîn el-Üsmendî (ö. 552/1157) yer almıştır. Üsmendî, Mâtürîdî kelâm düşüncesinin temel dayanaklarını referans alarak İslam dininin inançla ilgili doğru anlaşılma ve savunusunun Mâtürîdî anlayış temelli olabileceğini ispatlamaya çalışmış bir kelâm âlimidir. Bu çalışmada onun insan özgürlüğünü temellendirmede Allah-insan iletişimini ön plana çıkaran yaklaşımı ve naklî-akli bir teoloji ortaya koyması irdelenmiştir. Üsmendî insanın özgürlüğünü, sınırlarını, gücünü ele alırken kelâmî terminolojide sıkça kullanılan irade, bilgi, kudret, fiil, halk, kesb, istitâat, teklif, tevellüd, kader, kaza gibi kavramları merkeze almak suretiyle izah etmeye çalışmıştır. Özellikle bu hususta Cebriyye ve Mu‘tezile ile tartışmalara girmiş ancak düşünce planında rakip olarak Mu‘tezile’yi almış, eleştirilerini onlara yapmıştır. Bunun temel sebebi ise, Mu‘tezile’nin, insanı, fiillerinin yapıcısı, icat edeni olarak kabul edip Allah’ın her şeyin yaratıcısı olduğundan bahseden ayetin kapsamından insan fiillerini istisna tutması gerek Sünnî düşüncenin gerekse Üsmendî’nin kabul etmediği bir durumdur. Üsmendî’nin Mu‘tezile’yi merkeze alarak insan özgürlüğünü temellendirme yaklaşımı mezhebin kurucusu Mâtüridî’nin de uyguladığı bir metottur. Bu da Üsmendî’nin bu meseleyi izah etme ve ortaya çıkan problemleri çözüme kavuşturma noktasında karşılaştırmalı bir yöntemi uygulamasını gerekli kılmıştır. Gerek Sünnî düşünceye ait diğer kaynaklar gerekse Mu‘tezile kelâm âlimlerinin yazdığı eserlere de referanslarda bulunulmak suretiyle konunun anlaşılırlığı ve eleştirilerin tutarlılığı sağlanmaya çalışılmıştır.
Keywords : Kelâm, Mâtürîdîlik, Alâüddîn el-Üsmendî, İnsan, Özgürlük, Fiil.