İki Dünyanın Gerilimli Kavşağında Biyografi Yazmak: Mehmet Ali Ayni’nin Abdülkadir Geylânî Çalışması Üzerine Bir Değerlendirme

Authors : Aynur Singin

Pages : 207-235

Doi:10.51553/bozifder.1545079

View : 66 | Download : 94

Publication Date : 2024-12-31

Article Type : Research Paper

Abstract :Bu araştırma, Mehmet Ali Ayni’nin Abdülkâdir Geylânî hakkında 1938’de yayımlanan Un Grand Saint de L’Islam, Abd-Al-Kadir Guilânî başlıklı biyografik eserini incelemektedir. Ayni’nin bu çalışması hem Çağdaş İslâm düşüncesi hem de modern tasavvuf tarihi araştırmacıları için şu iki açıdan önem taşımaktadır: 1. Erken Cumhuriyet döneminde, tek parti iktidarının İslâm ve laiklik politikaları gölgesinde varlık kazanan dinî neşriyat. 2. Yeni biyografi yazıcılığının tasavvuf alanındaki iz düşümleri. Bilindiği üzere 1930’lar Türkiye’sinde yeni siyasi rejim, yukarıdan dayatmacı modernleşme programını devreye sokarak redd-i miras söylemlerini dile getirmeye, din ve İslâm sahasında sert ve radikal kararlar almaya başlamış, dinî neşriyat sıfır noktasına yaklaşırken, tasavvuf ve tarikatlar ise İslâm düşünce geleneği içerisinde sapma ve bozulma olarak yorumlanmaya başlamıştır. Cumhuriyet ideolojisinin ve tek parti iktidarının etkisinin yoğun bir şekilde hissedildiği bu yıllarda Ayni, tasavvuf büyükleri hakkında biyografik metinler kaleme almaya cesaret eden ender aydınlardan biri olmuştur. Gerek eserin orijinal başlığında “sûfî”, “şeyh”, “veli” kelimelerinin kullanımından kaçınılması gerekse çalışmanın Fransızca olarak yayımlanması, dönemin etkisiyle izah edilebilirse de Ayni’nin herhangi bir rahatsızlık duymadan kitapta keramet ve menkıbe türü olaylardan yaşanmış gerçeklikler olarak bahsetmesi, bu hususta Batı’da yapılan çalışmalara referansta bulunması, yer yer Doğu’daki mistik gelenekler ile mukayese etmesi ve ikisi arasındaki ayrım noktalarına vurgu yapması dikkat çekicidir. Bununla birlikte Ayni’nin Geylânî dışında Gazzâlî, İbn Arabî, Hacı Bayrâm-ı Velî, Bursalı İsmail Hakkı, Celâleddin Devvânî ve Aziz Mahmud Hüdâyî hakkında yazdığı biyografiler dikkate alındığında onun hem kendi görüşlerini ifade etmek hem de Cumhuriyet idaresine ve Kemalist tarih yazıcılığına yönelik tenkitlerini seslendirmek için biyografik yöntemi araçsallaştırdığı söylenebilir. Tüm bu hususlar ışığında Ayni’nin Abdülkâdir Geylânî çalışması hakkında ulaşılan bulgular şu maddeler altında özetlenebilir: (i) Ayni’nin Abdülkâdir Geylânî biyografisi, müellifinin 1900’lerin başında yazmaya başladığı ve yaşamı boyunca devam ettirdiği “Türk Azizleri” projesinin bir halkasını oluşturmaktadır. (ii) Ayni, Geylânî biyografisini hem sûfîyi Batı’ya tanıtmak ve sevdirmek aynı zamanda İslâm tasavvuf ve ahlâkını bir sonraki nesle aktarmak için yazdığını ifade etmiş olsa da vahdet-i vücûd geleneğinin insan, evren ve âlem tasavvurunu anlatmak, Batı’dan tercüme edilen felsefi nazariyelerin bireysel ve toplumsal ahlâk planında yozlaştırıcı etkisini zayıflatmak ve Batı’da spiritüel bilgiyle ilgilenen düşünürlerin çalışmalarına referansta bulunarak tasavvufun meşruiyetini savunmak için biyografik yöntemi araçsallaştırmıştır. (iii) Ayni’nin biyografik eserlerinin bir tür “magnum opus”u olarak kabul edilebilecek olan Geylânî çalışması, modern bilimin etkisinin güçlü bir şekilde hissedildiği 1930’lu yıllarda etrafı ideolojik bir bulut kümesiyle halelenen keşf, ilham, rüya, keramet ve menkıbe gibi kavramların, herhangi bir kompleks duyulmaksızın anlatıldığı ender eserlerden biridir. (iv) Son olarak Ayni’nin yabancı dillere olan vukûfiyeti, donanımı ve müktesebatının yanı sıra oryantalist çalışmaları yakından takip ederek eserlerini Fransızca ve diğer yabancı literatüre aktarma arzusu onun sadece bir biyograf olarak değil aynı zamanda Doğu-Batı arasında mekik dokuyan bir kültür taşıyıcısı olarak tanımlanmasına olanak sağlamaktadır.
Keywords : Tasavvuf, Çağdaş Türk Düşüncesi, Biyografi Yazıcılığı, Mehmet Ali Ayni., Abdülkâdir Geylânî, Abdülkâdir Geylânî, Abdülkâdir Geylânî, Abdülkâdir Geylânî, Abdülkâdir Geylânî, Abdülkâdir Geylânî, Abdülkâdir Geylânî, Abdülkâdir Geylânî