PANTUSOV’UN 19. YÜZYIL SONLARINDA KAYDETTİĞİ ÇAĞATAYCA BİR MASAL

Authors : Lira Mairambek Kyzy

Pages : 867-882

Doi:10.32321/cutad.1517382

View : 18 | Download : 8

Publication Date : 2024-12-26

Article Type : Research Paper

Abstract :Türkistan’daki halk anlatılarını derleme faaliyetleri genellikle 19. yüzyılın ikinci yarısında, özellikle Rusların bölgeyi işgal etmesinden sonra gerçekleşmiştir. Bu derleme faaliyetlerine Divayev, Ostroumov, Katanov, Potanin, Poyarkov, Samoyloviç, Radlov, Pantusov gibi araştırmacılar öncülük etmiştir. Adı geçen araştırmacıların en çok dikkatini çeken ve derleme yapmalarına neden olan halk ürünlerinden biri masallar olmuştur. Bu çalışmanın konusunu Rus Doğu bilimcisi Pantusov’un 19. yüzyılın sonlarında Türkistan’da derlediği Çağatayca bir masal oluşturmaktadır. Masal, 1899’da Kazan’da Materialı k izuçeniyu sartskago nareçiya tyurkskago yazıka: Margelanskaya skazka o startse i doçeri kuptsa (Türk dilinin Sart lehçesi üzerine malzemeler: Pir ve tüccarın kızıyla ilgili bir Margilan masalı) adıyla yayımlanmıştır. Konu bakımından ilginç olan bu masal, Kubla Başı adındaki bir tüccarın, kızını güvendiği bir pire bırakması ancak pirin beklendiği gibi çıkmaması ve kızı taciz etmesi, kızın bu duruma tepki göstermesi üzerine pirin iftira atarak kızın kötü yola düştüğünü iddia etmesiyle başlamaktadır. Kubla Başı, itibarını temizlemek için kızının öldürülmesine karar vermekte ve bu görevi kızın erkek kardeşi üstlenmektedir. Böylece kızın esas yolculuğu başlamakta ve birçok engelle karşılaşmaktadır. Başına türlü sıkıntılar geldikten sonra kız, bir çoban kılığında evine dönmektedir. Masalın sonunda kız, babası ile pire başından geçenleri hikâye yoluyla anlatarak onlarla yüzleşmekte ve baba, piri öldürmektedir. İyi ve kötünün çatışması olan bu masal, iyiliğin, doğruluğun hep kazandığı ve kötülüğün her zaman cezalandırıldığı yönünde toplumsal bir mesaj vermektedir. Pantusov, masalın Arap harfli metnini, Kiril harfli transkripsiyonunu ve Rusça tercümesini bir arada vermektedir. Bu masalı değerli kılan husus, Pantusov’un bunu bir Margilan sakininin ağzından kaydetmiş olması ve Arap harfli metni Kiril harflerine aktarırken yazı dili ile konuşma dili arasındaki farklılıklara özen göstererek dönemin Margilan ağzını transkripsiyonda işaretlemesidir. Hâlbuki Arap harfli metinleri okurken doğru telaffuzu tespit etmek mümkün olmamaktadır. Masalın Türkiye’de tanıtılmasını amaçlayan bu çalışmada Arap harfli metin Latin harflerine aktarılmış, metnin dikkat çeken dil özellikleri üzerine durulmuş, kimi sözcüklerle ilgili bilgiler verilmiş ve ardından Pantusov’un transkripsiyonundan hareketle Margilan ağzının bazı özellikleri değerlendirilmiştir.
Keywords : Pantusov, Çağatay Türkçesi, Masal, Margilan Ağzı