Mushaf İmlası Edebiyatında İstidrak Olgusu İbnu’l-Kâdî el-Miknâsî (öl. 1082/1672) ve Beyânü’l-Hilâf Örneği

Authors : Mücella Hacımısıroğlu

Pages : 280-299

Doi:10.14395/hid.1418607

View : 223 | Download : 141

Publication Date : 2024-06-30

Article Type : Research Paper

Abstract :Hz. Osman zamanında istinsah edilmelerine bağlı olarak Mesâhif-i Osmaniyye olarak anılan mushafların imlaları, yazının ilerlemesiyle birlikte vücut bulan gelişmiş imladan kimi yönlerden farklılık arz etmektedir. Zira resm-i Osmânî kavramıyla ifade edilen mushaf imlası yazı-okuyuş örtüşmesi ve imlada yeknesaklığı tazammun etmemesi yönüyle resm-i kıyasi olarak anılan gelişmiş imladan ayrılmaktadır. Sahabenin icmaına konu olması hasebiyle sonraki mushaf kitabeti uygulamalarında ittibası vacip görülen resm-i Osmaniyi tespite yönelik olarak erken dönemlerden itibaren yürütülen incelemeler çerçevesinde belli bir literatür oluşmuştur. Teori ve pratiğe dayanan imla bilgisi çerçevesinde vücut bulan bu literatür çoğu kelimenin imlası hakkında birlik arz etse de azımsanamayacak sayıdaki kelime itibariyle bilgi farklılığını barındırmaktadır. Bu fark, kimi zaman bir metnin bahsettiği imla özelliğine diğer metnin işaret etmemesi şeklinde kendisini göstermiştir. Nitekim mushaf imlasının ana başlıklarından biri olan hazif-isbat konusunda Dânî’nin metninin daha isbatçı bir yaklaşım sergilemesine karşın Ebû Dâvûd’un metninin daha hazifçi bir yaklaşım arzetmesi buna örnek gösterilebilir. Anılan fark kimi zaman da bazı metinlerin eksik bilgi vermesinin veya onun ifadelerinin sonrakiler tarafından hatalı değerlendirilmesinin sonucu olarak zuhur etmiştir. Bütün bunlar bir imla özelliğini literatüre dayalı olarak tayin edebilmek için geniş bir kaynak araştırması yapmayı icap ettirmektedir. Bu yönde bir araştırma ise kaçınılmaz olarak ana kaynakların yanı sıra onlardaki bilgi eksikliği ve hatasını tespit etme, dolayısıyla da istidrakte bulunma amacıyla kaleme alınmış tali metinlere başvurmayı da gerekli kılmaktadır. İşte istidrak türü incelemeyi barındırdığı ifade edilebilecek metinlerden biri, on birinci asır mağrib ulemasından İbnu’l-Kâdî el-Miknâsî’nin (öl. 1082/1672) kısa adı Beyânü’l-hilâf ve’t-teşhîr ve’l-istihsân olan eseridir. Bu eserinde İbnu’l-Kâdî, Ebû Dâvûd Süleyman b. Necâh’ın (öl. 496/1103) sükût ettiği, Muhammed b. Muhammed el-Harrâz’ın (öl. 718/1318) gözden kaçırdığı, Fas ve Mağrib’te mushaf kitabeti çerçevesinde vücut bulan cari amelin de kitabi bilgi desteğinden yoksun olduğu yerlerde oluşan boşluğu telafiye çalışmıştır. Dolayısıyla bu yazıda İbnu’l-Kâdî’nin anılan eserinde yürüttüğü istidrak kabilinden inceleme, anılan başlıkları itibariyle ele alınacak ve buradan hareketle de imlanın tayin ve tespitinde temel metinlerle yetinmeyip tali metinlerin sunacağı bilgi ve değerlendirmelere başvurmanın gerekliliğine de işaret edilecektir. İbnu’l-Kâdî üzerine ülkemiz özelinde kaleme alınmış müstakil bir çalışmaya rastlanılamamıştır. Zira İbnu’l-Kâdî DİA’da bir madde çerçevesinde bahse konu edilmememiştir. Keza Beyânu’l-hilâf’taki incelemenin mihverini oluşturan Ebû Dâvûd ve Harrâz’la ilgili maddeler başta olmak üzere DİA’nın mushafa müeallik hiçbir maddesinde İbnu’l-Kâdî’ye yer verilmediği görülmüştür. İbnu’l-Kâdî’nin genelde mushaf imlası birikimine özelde ise Meğaribenin mushaf imlası tasavvuruna olan katkısı dikkate alındığında bu durum bir eksiklik olarak ifade edilebilir. Arapça çalışmalara gelince tespitlerimize göre Beyânu’l-hilâf’ın naşirinin neşrin dirâse kısmında yürüttüğü incelemeyi dışarda tutarsak bu yönde müstakil bir çalışmanın mevcut olmadığı ifade edilebilir. Neşrin dirâse kısmında ise eserin içerdiği istidrake müstakil olarak değinilmemiştir. İbnu’l-Kâdî’nin istidrak yönünü müstakil olarak ele alan tek çalışma olarak Sîrîn Dâde ve Kemal Gidde’ye ait olan ve bu çalışmanın kaynakları arasında yer alan makale gösterilebilir. Ne var ki bu makale, İbnu’l-Kâdî’nin el-Fecru’s-sâtı‘ isimli eserinde İbn Berrî’nin (öl. 731/1331) ed-Düreru’l-levâmi‘ine yönelik istidraki bahis konusu etmektedir; dolayısıyla da mushaf imlasıyla ilgili değildir. Bütün bunlar İbnu’l-Kâdî’nin Beyânu’l-hilâf’ının tazammun ettiği istidraki müstakil bir makalede ele almaya meşru zemin oluşturmaktadır. Pek tabii ki bu yazı imla konusunu mihver aldığı için harekeleme sistemi olarak ifade edilebilecek zabt olgusu dışarıda tutulacak, dolayısıyla da İbnu’l-Kâdî’nin zabta müteallik değerlendirmeleri başka çalışmalara bırakılacaktır. İbnu’l-Kâdî üzerine kaleme alınmış müstakil bir çalışma olmadığı için yazıda İbnu’l-Kâdî’nin hayatı hakkında derli toplu bilgi verilecektir.
Keywords : Kıraat, Mushaf İmlası, İbnul Kâdî, Beyânül hilâf, Ebû Dâvûd, Harrâz, Cari Amel