HATTÂBÎ’NİN A‘LÂMÜ’S-SÜNEN ESERİNDE HADİSLERİ ANLAMA VE YORUMLAMA METODU

Authors : Veli Tatar

Pages : 325-357

Doi:10.46353/k7auifd.1453111

View : 446 | Download : 123

Publication Date : 2024-06-30

Article Type : Research Paper

Abstract :Hz. Peygamber’in vefatından sonra hicri birinci asrın sonlarında hafızanın çoğalan hadis rivayetlerini taşımakta zorlanması, uydurma rivayetlerin çoğalması gibi sebepler hadislerin tedvin edilmesini zaruri hale getirdi. Muhafaza edilmesi için hadislerin toplanması önemli bir tedbirdi. Tedvin ve tasnif edildikten sonra bu hadislerin anlaşılması ve yorumlanması için şerhler yazılmıştır. Hicrî V. asırdan itibaren yoğun şerh çalışmalarının yapılmasının en önemli sebeplerinden birisi de İslam topraklarının genişlemesi ve farklı milletlerin İslam dinine girmeleri ile hadislerin anlaşılmasının zor hale gelmesidir. Keza hadis şerhçiliğinin oluşumunda rol oynayan önemli etkenlerden birisi de ilmî, fikrî ve siyasi tartışmaların giderek artmasıdır. Hz. Peygamber’in vefatından sonra hadisleri anlama ve yorumlama faaliyetlerine yönelik yapılan bu faaliyetler saha sonra Şerhu’l-Hadis ilminin ortaya çıkmasına olanak sağlamıştır. Hadis ilminin önemli alt dallarından birisi olan Şerhu’l-Hadîs, hadisleri anlamak, manası kapalı lafızları açıklamak, kelime ve cümlenin gramer yapısını belirtmek, hadisten çıkan hükümlere yer vermek gibi hususları konu edinir. İlk hadis şerhleri dil ve muhteva ağırlıklı olarak telif edilmiştir. Dil ağırlıklı olan şerhler daha çok Garibu’l-Hadis alanına girerken muhteva ağırlıklı olanlar ise İhtilafu’l-Hadis ve Fıkhu’l-Hadis alanları içerisine yer almışlardır. Bir nevi dil sözlüğü sayılan Garîbü’l-Hadis eserleri, hadislerde geçen manası kapalı kelimelerin açıklanmasına yönelik olduğundan hadiste şerh çalışmalarının ilk örneği olarak değerlendirilmiştir. Hadis tasnifinin yapılması, farklı türlerde eserlerin telif edilmesi ile birlikte konu olarak farklı şerh türleri de çoğalmış, zamanla daha kapsamlı ve geniş şerhler yazılmaya başlanmıştır. Bazı şerhler de hadislerin hem dil hem de muhteva yönünü ele alarak zengin içerikli bir yapıya sahiptir. Bu şerhlerde hadislerin içerisinde geçen manası kapalı kelimeler açıklandığı gibi hadislerin fıkhî yönü ile muhtevası da ele alınmış, hadislerin şerhi bir bütünlük içerisinde değerlendirilmiştir. Geniş kapsamlı ve zengin bir içeriğe sahip bu şerhlerden birisi de Hattâbî’nin A’lâmü’s-Sünen eseridir. Hattâbî’nin bu alanda şerh edebiyatına kazandırdığı A‘lâmü’s-Sünen eseri, Buhârî’nin el-Câmiu‘s-Sahîh’i üzerine yazılmış ilk şerhlerden sayılmaktadır. Bu şerh, Buhârî’nin Sahîh’i üzerine yazılıp günümüze ulaşan en eski Buhârî şerhi olarak kabul edilmektedir. Hattâbî bu eserini niçin telif ettiğini bizatihi belirtmektedir. O, A’lâmü’s-Sünen’i telif etmesinin sebepleri arasında ilmin zamanla ortadan kaybolması, cehaletin ortaya çıkması ve yayılması, bidatçıların çoğalması, Kur’ân ve sünnetten uzaklaşmaları, hadisçilerin bilgisizlikle itham edilmeleri gibi hususları zikreder. Bütün bu olumsuzlukların önüne geçmek ve hadisçiler üzerindeki baskıları hafifletmek için bu eserini telif ettiğini belirtmektedir. Hattâbî’nin saymış olduğu bu gerekçeler, yaşadığı dönemde bidatçıların sayısının giderek arttığını, âlimlerin de onların görüşlerini çürütmek adına eserler yazdığını göstermektedir. Bu çalışmada Hattâbî’nin A’lâmü’s-Sünen eserinde hadisleri anlama ve yorumlama metodu incelenmiştir. Şerh yöntemini kullanırken hadislerde geçen kelimelerin lügat ve i’rab yapısını, fıkhî hükümler çıkarırken ele aldığı görüşleri, itikadî konulara yaklaşımının ne şekilde olduğu, tarihi bilgilerden nasıl yararlandığı, ihtilaflı hadislere nasıl yaklaştığı hususları araştırılmıştır. Ayrıca hadisleri açıklarken ayet, hadis, şiir ve tarihi bilgilerden nasıl yararlandığı hususları ayrıca tahlil edilmiş; böylece Hattâbî’nin hadisleri anlama ve yorumlama metodu, A’lâmü’s-Sünen eseri bağlamında tespit edilmeye çalışılmıştır. Buna ilave olarak hadisten çıkan hükmü belirtmek, bu hususta sahabe sözü ve tarihi bilgilerden hangilerinin geçerli olduğunu tespit etmek üzere hadislerin muhteva yönünü ve hadisten çıkan fıkhî hükmü ayrıca ele almıştır. Dökümantasyon inceleme yöntemi ile hazırlanan çalışmada Hattâbî’nin eserini telif ederken hadisleri anlama ve yorumlama metodunun nasıl olduğu tespit edilmiş ve bu husus örneklerle somut hale getirilmeye çalışılmıştır. Onun hadisleri şerh ederken sadece lafızlara bağlı kalmadığı, rivayetlerin muhteva yönüne de vurgu yaptığı da ayrıca tespit edilen hususlardandır. Ayrıca Hattâbî’nin hadisleri yorumlarken hangi kriterleri esas aldığı üzerinde durulmuş, bu kriterlerden bir kısmının kendisine has olduğu, bir kısmının da genel geçer kıstaslar olduğu belirlenmiştir.
Keywords : Hadis, Şerh, İstişhad, Alâmüs Sünen, Hattâbî