NECMEDDÎN-İ DÂYE RÂZÎ’NİN (ö. 654/1256) MEBDE ve MEÂD ANLAYIŞINDA NEFSİN YERİ

Authors : Hatice Çubukcu

Pages : 201-232

Doi:10.46353/k7auifd.1456010

View : 45 | Download : 55

Publication Date : 2024-06-30

Article Type : Research Paper

Abstract :Necmeddîn-i Dâye XIII. yüzyılda Moğol istilasından kaçarak Anadolu’ya gelmiş ve en tanınan eseri Mirsâdü’l-ibâd’ı burada yazmıştır. Erken dönemlerde Farsçadan Türkçeye tercüme edilen eser, Türk okuyucusundan bir hayli rağbet görmüş, dolayısıyla Mirsâd’ın Anadolu tasavvufuna mühim etkileri olmuştur. Çalışmanın amacı Dâye ve eseri Mirsâd özelinde sufilerin varlık anlayışlarının ahlak eğitimine özellikle nefs terbiyesine etkisini ortaya koymaktır, bu çerçevede insanın cismanî ve manevî yapısı irdelenmiş, Dâye’ye göre manevî eğitimin aşamaları tespit edilmiştir. Dâye Mirsâd’da “Allah’a aitiz (Allah’tan geldik) Allah’a döneceğiz” buyruğu çerçevesinde gelişen mebde ve meâd anlayışına yer vermiştir. Daha ziyade felsefecilerin ele aldığı ve rûhun tekamülünü anlatan devir nazariyesini, sufî bakış açısıyla yorumlamıştır. Dâye’ye göre ilk olarak Hz. Muhammed’in rûhu /nûru yaratılmıştır. Daha sonra, o nûrdan sırasıyla peygamberlerin, evliyânın, müminlerin, asi-fasıkların, münafıkların ve kafirlerin rûhları meydana gelmiştir. Yaratılışın amacı Hakk’ı mârifettir. Bedene girmeden önce temiz rûh, rûhlar aleminde iken oraya uygun mârifete ermiş, Hakk’ı müşâhede etmiş, onunla konuşma şerefine erişmiş ise de esasında gerçek mârifete ulaşamamıştır. Bunun için rûhun bedene girip terbiye edilmesi gerekmektedir. Dolayısıyla bu amaç doğrultusunda rûh varlık katmanlarından geçerek bedene girer ve neticesinde kalp ile nefis ortaya çıkar. Rûh bu aleme gelirken “ona rûhumdan üfledim” sırrıyla nefha burağına, kendi alemine dönmek istediğinde “irciî” (rabbine dön) emrinin gereği nefs burağına binmektedir. Dâye ayette hitap nefse yapıldığından meâdı nefs ile ilişkilendirmiştir. Nitekim rûh meâd yolunda elde ettiklerinin çoğuna nefs aracılığıyla ulaşır. Bu nedenle Dâye’nin mebde ve meâd anlayışında nefs etkin bir role sahiptir. Nefsin, istenen hedefe ulaştırması için terbiye edilmesi gerekir bu da gazab ve hevâ şeklindeki nefsin sıfatlarının itidalde tutulmasıyla mümkündür. Daye’ye göre şeriat ve takvâ bütün sıfatları dengede tutan bir terazidir. Bahsi geçen ifadelerden de anlaşılacağı üzere Dâye’nin kurduğu ahlak teorisi şeriat temeline dayanmaktadır. Ona göre nefs önce şeriat bağıyla bağlanmalı daha sonra kalbin tasfiyesi ve rûhun tahliyesine geçilmelidir. O şeriat temelli ahlak teorisiyle, tasavvuftaki ahlak anlayışının hem filozoflardan hem de diğer mistik sistemlerden farkını ortaya koymuştur. Ayrıca filozofların akılcı terbiye usullerini de eleştirmiştir. Felsefeciler, peygambere ihtiyaç duymadan, aklı kullanarak, yerilmiş nefsânî sıfatların, zıttı olan övülmüş sıfatlarla tedavi edilebileceğine inanmaktadırlar. Dâye’ye göre filozofların yanıldıkları nokta ise insan için aklın ötesinde ondan daha şerefli kalb, sır, rûh ve hafî gibi latifelerin olduğunu bilmemeleridir. Malum olduğu üzere tasavvufta nefis; üç, dört, beş ve yedili mertebeler halinde tasnif edilmiştir. Dâye, nefs-i emmâre, nefs-i levvâme, nefs-i mülhime, nefs-i mutmainne şeklinde dörtlü tasnifi benimsemiştir. Dâye eserinde nefsin ana sıfatlarını şehvet-gazab yerine hevâ-gazab şeklinde adlandırmayı tercih etmiştir. Dâye’nin, nefsin sıfatları hevâ ve gazabın ifrat, itidal, tefritten doğan halleri tespiti, kendinden önceki ahlak teorileriyle paralellik arzetmektedir. Dâye’ye göre nefs, hevâ ve gazab sıfatları sayesinde, yukarı ve aşağı hareket edebildiğinden kişi hakikate ancak nefsi sayesinde ulaşır. Hevâ yukarı yöneldiğinde aşk ve muhabbete, gazab ise bütünüyle gayrete dönüşür. Rûhlar aleminde bu aletler eksik olduğundan rûh bedene inmiştir. Aksi halde Cebrail’in Sidretü’l-Müntehâ’da durması gibi rûh da bilinen makamına ulaştığında orada kalırdı. Oysaki zalimlik ve cahillik (hevâ-gazab) kanatlarıyla serkeş nefs, divane bir kelebek gibi kendini Ahadiyyet Celâlinin mumunun ateşine atar, manevî varlığından sıyrılıp, visâle erer. Dâye’yi özgün kılan en bariz hususlardan biri de onun, kişinin nefs eğitiminde, kabiliyetinin, hedefe ulaşmasında ne denli belirleyici olduğuna dikkat çekmesidir. Dâye’ye göre herkesin kabiliyeti gereği ulaşması gereken makam ayrıdır. Kişi, gücünün yettiğinden sorumludur öyle ki arpadan buğday olması beklenemez ancak imkanları nispetinde en iyi arpa olması umulur. Dolayısıyla kimileri en alt nefs basamağı nefs-i emmâreden, en üst kademe nefs-i mutmainneye çıkabilirken, kimi de nefs-i levvâme, nefs-i mülhime gibi daha alt basamaklarda kalabilir. Ancak her makamın kendi içinde dereceleri vardır ve kişi makamının içinde yükselmekle sorumludur. Dâye nefs basamaklarını kendi içinde ashab-ı yemin (sağdakiler) ashab-ı şimal (soldakiler) ve ashab-ı sâbıkân (önde olanlar) şeklinde üç dereceye ayırmakla da orijinal bir yaklaşım sergilemiştir. Ancak yazar, nefs-i levvâme de bu sınıflandırmayı ayrıntısıyla ele almış, diğer makamlarda ise detaylı açıklama yapmamıştır.
Keywords : Tasavvuf, Necmeddîn Dâye, Mebde, Meâd, Nefs