ABDULLÂH B. MES‘ÛD’UN HADİS RİVÂYETİNDE TİTİZLİĞİNİ İFADE EDEN HABERLERİN DEĞERLENDİRİLMESİ

Authors : Sait İnan

Pages : 359-388

Doi:10.46353/k7auifd.1456932

View : 38 | Download : 50

Publication Date : 2024-06-30

Article Type : Research Paper

Abstract :Abdullah b. Mes‘ûd’un hadis rivâyet ederken titiz davrandığını ifade eden haberler hadis usûlü ve rivâyet tarihi açısından büyük öneme sahiptir. Kaynaklarda geçtiğine göre o, hadis naklederken “Hz. Peygamber’den duydum” şeklindeki kesinlik bildiren kelimelerden kaçınmış, bu lafızların yerine “buna benzer söyledi, bunun gibi söyledi” şeklinde ifadeler kullanmıştır. Hadis nakil faaliyetlerinin ciddi sorumluluk duygusuyla yapıldığını ifade eden neredeyse tüm çalışmalarda bu rivâyet referans olarak kullanılmıştır. Ancak İbn Mes‘ûd’un naklettiği haberlerde bahsi geçen lafızların izlerini görmek mümkün değildir. Tam tersine ona ait anlatımlarda bizzat Hz. Peygamber’den gördüğüne, işittiğine dair kesin ve net ifadeler vardır. İbn Mes‘ûd Kur’ân-ı Kerîm’i doğrudan Hz. Peygamber’in ağzından öğrenmiş, İslamiyet’i ilk kabullenenlerden olmuş, Hz. Peygamber’in evine rahat girip çıkmak için özel izin almış, halifeler döneminde Kûfe’de idarecilik yapmıştır. Onun Kur’ân-ı Kerîm ve hadis konusunda sahip olduğu ilmi derinlik ve iddialı karakter böyle bir rivâyet tarzına uygun düşmemektedir. Ayrıca incelenen rivâyetlerde bahsi geçen olayla beraber İbn Mes‘ûd’un Hz. Peygâmber’den naklettiği bir söz veya uygulama tespit edilememiştir. Bu tablo onun rivâyetteki ihtiyatını ifade eden haberlerin zayıf veya uydurma olabileceği ihtimalini düşündürmektedir. Çalışmanın amacı İbn Mes‘ûd’a isnad edilen tarzın onun rivâyetlerine ne kadar yansıdığını tespit etmek, şayet böyle bir etki görülmüyorsa ilgili rivâyeti senet ve metin tenkidine tabi tutarak konuyla ilgili problemlere açıklık getirmektir. Çalışma için önemli sayılabilecek bir güçlük rivâyetin sened ağının geniş olmasıdır. Rivâyeti değerlendirebilmek ve konuyu sınırlandırmak için bir takım yöntemler belirlenmiştir. Buna göre erken dönem kaynaklarına ve Kütüb-i Tis‘a’ya giren rivâyetlerin senetleri tahlil edilmiş, şayet içerik olarak bu rivâyetlerden farklı bir durum ortaya koyan haberler varsa onlar da değerlendirmeye alınmıştır. Farklılık arz etmeyen kaynaklardaki rivâyetler ve senedleri tahlil edilmemiştir. Abdullah b. Mes‘ûd’la ilgili farklı çalışmalar yapılmış olsa da onun titizliğini konu eden rivâyetler özelinde bir çalışma yapılmamıştır. Makale bu yönüyle özgün bir içeriğe sahiptir. Rivâyetleri tabiûndan on kişi nakletmiştir. Konuyla ilgili rivâyetlerin birkaçı zayıf olsa da çoğunluğu sahihtir. Olayla ilgili tüm haberler incelendiğinde, bunların kendi içinde gruplanabilen, birbirinden farklı dört anlatım tarzı olduğu görülecektir. Birinci grup rivâyetlerde İbn Mes‘ûd’un Perşembe gecesi ders yapmayı adet edindiği belirtilmiş ve burada kesinlik bildiren lafızlar kullanmadığı ifade edilmiştir. İkinci grup rivâyetlerde Perşembe gecesi ayrıntısı verilmeden İbn Mes‘ûd’la yaşanan beraberlik ve onun kesin ifadelerden kaçındığı belirtilmiştir. Üçüncü grup rivâyetlerde Perşembe gecesi ve beraberlikten bahsedilmeden normal bir nakil esnasında onun yaşadığı sıkıntılı hal tavsif edilmiştir. Dördüncü grup rivâyetlerde de İbn Mes‘ûd ile uzun beraberlikler yaşandığı ancak onun hiç hadis söylemediği anlatılmıştır. Tüm gruplarda sahih rivâyetlerin olması, bu gruplarda ortak ravilerin yer alması rivâyetlerin birini ötekine tercih etmeyi zorlaştırmaktadır. Tüm rivâyetlerdeki tek ortak vurgu İbn Mes‘ûd’un “Hz. Peygamber’den duydum” şeklindeki kesin bir ifade kullanması, sonra bir anda yaşadığı sıkıntılı durum ve bunun sonucunda kesin söylemden vazgeçmesidir. Ancak bunu alışkanlık haline getirmesi, kesinlik ifadelerinden sürekli kaçınması ortak vurgu değildir. Haberde bahsi geçen olay tekrar etmeyen, bir veya birkaç defaya mahsus yaşanmışlıklardır. Sürekliliğe hamledilecek lafızların, incelediğimiz rivâyetlerin neredeyse yarısında yer almaması bu ihtimali güçlendirmektedir. İbn Mes‘ûd’un herhangi bir şey için “Hz. Peygamber’den duydum” dememesi, bunlara bedel kesinlik ifade etmeyen “bunun gibi, buna benzer, buna yakın” lafızları kullanmayı alışkanlık haline getirdiği anlamına gelmemelidir. Burada belirgin olan husus hadis rivâyetinden uzak durmak, rivayeti azaltmaktır. Haberin sonunda yer alan, kesinlik bildirmeyen ifadeler sürekli bir alışkanlığı değil, rivâyet etmekten kaçınan bir insanın rivâyet sırasında yaşadığı sıkıntılı durumu göstermektedir. Bu bakış açısıyla olaya yaklaşıldığında onun hiç rivâyet etmediğini veya normal bir rivâyet sırasında bu sıkıntıyı yaşadığını ifade eden diğer anlatımlar da bir değer bulacak, anlaşılır hale gelecektir.
Keywords : Hadis, Abdullah b Mes\'ûd, Rivâyet, İhtiyat, Rivâyeti Azaltmak