AHMED B. MUSTAFA el-MÜSTEGÂNİMÎ’NİN el-MİNEHÜ’L-KUDDÛSİYYE ADLI ESERİNDE FIKHÎ KAVRAMLARIN TASAVVUFÎ YORUMU

Authors : Semih Bekçi

Pages : 295-324

Doi:10.46353/k7auifd.1460414

View : 129 | Download : 89

Publication Date : 2024-06-30

Article Type : Research Paper

Abstract :Ahmed b. Mustafa Müstegânimî (ö. 1934), 19. asrın sonu ile 20. asrın başlarında Cezayir’in Müstegânim şehrinde yaşamış Kuzey Afrika’nın önemli mutasavvıflardan biridir. Seyr u sülûk eğitimini Muhammed el-Bûzîdî’nin (ö. 1229/1814) gözetiminde tamamlamıştır. Şeyhinin vefatından sonra tarikatın başına geçmiş ve ardından Alâviyye tarikatını kurmuştur. Başta birçok Müslüman ülke olmak üzere Avrupa ve Amerika’ya ilmî seyahatler düzenlemiş, halkı irşad etmeye gayret göstermiştir. Seyahat gerçekleştirdiği bölge ve ülkelerin birçoğunda zaviyelerini kurmuş, tarikatın oralarda yayılmasını sağlamıştır. Dergâhında oturup sohbet etme ile yetinmemiş, ülkesinin sosyal ve dini erozyona uğramasının önüne geçmeye çalışmıştır. Bu münasebetle Fransız sömürgeciliğine karşı cihad hareketinin liderliğini üstlenmiş, Cezayir genelinde konferans ve toplantılar düzenleyerek halkı organize etmeyi başarmıştır. İnşa ettirdiği tekke ve zaviyeler sömürgecilik anlayışına karşı birer üs görevi görmüştür. Oldukça velûd bir sûfi olan mutasavvıfımız 1934 yılında vefat etmiş ve Müstegânim’de bulunan kendi zaviyesine defnedilmiştir. Müstegânimî, bazı fıkhî kavramları işârî metotla yorumlayarak, şeriat-tarikat bütünlüğüne dikkat çekmiş, insanın manevî tekâmülünü sağlayan yolların izahına gitmiştir. Ona göre ibadetlerin ruhunu yaşama ile marifetullah bilgilerine vasıl olma arasında sıkı bir ilişki vardır. İhlas ve huşû ile yerine getirilen namaz, zekât, oruç ve hac gibi ibadetler, kabiliyet ve istidadına göre kişiyi ulvî makamlara yükseltirken, nihayette de Allah’a vuslatı sağlar. İbadetlerin özünü kavrayamayan veya gerçekleştirmeyen kişiler ise nefsin desise ve pençesi altında çırpınan, ibadetlerin manevî etkilerinden mahrum kalan gafil kimselerdir. Eserinde, âyet ve hadislerin zâhir manalarını esas aldıktan sonra ibadetleri işârî üslupla yorumlamaya ve aralarındaki bağlantıyı kurmaya çalışması Gazzâlî’nin metod ve üslûbundan beslendiğini ortaya koymaktadır. Müstegânimî, kulun gerçekleştirdiği ibadet ve salih amellerin âyetlerde övgü ile bahsedilen nefsi mutmainneden kaynaklandığını, günahların ise nefsi emmâreden ileri geldiğini savunmuştur. Tasavvufî düşünce ve fikirlerini vahdet-i vücûd temelinde yansıtan Müstegânimî, modern dönemde İbnü’l-Arabî’nin (ö. 638/1240) sıkı takipçileri arasında yer alır. O’na göre kâinattaki tek hakiki varlık Hakk Teâlâ’dır. Allah ile kul arasında engel/perde teşkil eden mâsivâ ise hakikatte var olmayan izafi varlıklardır. İbadetlerin temel hedefi de söz konusu manevi perdeleri ortadan kaldırarak Hakk’a vuslatın gerçekleşmesini sağlamaktır. Müstegânimî’ye göre ibadetler, seyr u sülûk eğitiminin önemli bir merhalesidir. Sâlikin bu süreçte elde ettiği yakîn bilgisi sayesinde ibadetler, kesretten vahdete doğru manevî yolculuğu sembolize eder. O’na göre bu yolculuk zatın tecellileri altında, zatın sırlarına nail olma ve O’nun hakikatine doğru yapılan bir seyr hâlidir. Mübtedi, mutavassıt ve müntehi şeklinde kategorize ettiği salikin, müntehi derecesinde olanın ibadetlerinde müşâhede makamında bulunduğunu, benliğini yok edip iradesini Hakk’ın iradesi altında erittiğini, ibadetlerin nihayetinde ise sekr halinden sahv makamına geçtiğini, diğer bir ifade ile vahdetten kesrete rücû ettiğini ifade eder. Ahmed b. Mustafa Müstegânimî’nin tasavvufi düşüncelerini ve konumuzun ana temasını oluşturan ibadetlerin metafizik yorumlarına dair yapılmış bir akademik çalışmaya ulaşılamamıştır. Bu nedenle makalede, hayatına ve kaleme aldığı eserlere kısaca değinildikten sonra el-Minehü’l-kuddûsiyye eseri bağlamında abdest, namaz, zekât ve hac gibi ibadetlere getirdiği tasavvufî yorumlar incelenmiş, ibadetlerin metafizik boyutuna yaklaşımları tespit edilmeye çalışılmıştır. Müstegânimî’nin düşünce sistemi ele alınırken bazı tasavvuf klasiklerine de temas edilerek onlardan yararlanılmıştır. Makale, ibadetlerin bireyin ruhuna hitap eden yönlerini yansıtarak iç dünyasında yarattığı dönüşümü ortaya koymaktadır. Söz konusu dönüşüm kişinin kabiliyet ve istidadına göre farklılık gösterdiğinden makalede Müstagânimî’nin görüşleri çerçevesinde ibadetler metafiziğinin kişinin manevî yönüne kattığı kazanımlar vurgulanmaya çalışılmıştır. Bu itibarla çalışma, ibadetlerin sadece dışsal ritüellerden ibaret olmadığına, derin ve manevî anlamlar barındırdığına temas ettiği gibi insanın ruhsal gelişimine katkı sağlayan yönlerini de ortaya koymuştur. Çalışma bu yönüyle muasır olan Müstagânimî’nin ibadetler ile ilgili metafizik düşüncelerini yansıtması, onun derûnî düşüncelerine ışık tutarak tasavvuf tarihindeki yerini ortaya koyması bakımından önem arz etmektedir. Kurduğu tarikatın erkânı ve genel tasavvuf anlayışı ile ilgili hususlar, başka çalışmaların konuları olduğundan onlara değinilmemiştir.
Keywords : Tasavvuf, Cezayir, Ahmed b Mustafa el Müsteğanimî el Alâvi, İşari Yorum, Metafizik